Patronat nad parafiami w średniowiecznej diecezji chełmińskiej

Abstract

Dnia 28 VII 1243 roku papież Innocenty IV utworzył diecezję chełmińską . Obejmowała ona swoimi granicami ziemię chełmińską i lubawską. Wcześniej teren ziemi chełmińskiej należał do diecezji płockiej i częściowo włocławskiej. Utworzenie diecezji chełmińskiej wpłynęło na zintensyfikowanie działań chrystianizacyjnych na omawianym terenie. Jedną z głównych trosk biskupów chełmińskich, poczynając od Heidenryka było tworzenie nowych parafii. Nie wiemy dokładnie ile ośrodków duszpasterskich istniało na terenie ziemi chełmińskiej przed utworzeniem samodzielnej diecezji. Kiedy w roku 1251 biskup Heidenryk erygował katedrę w Chełmży zaznaczył w dokumencie, że na terenie jego diecezji istnieje niewiele kościołów . Nie negując osiągnięć chrystianizacyjnych okresu sprzed 1243 roku możemy stwierdzić, że dopiero utworzenie diecezji rozpoczęło planową akcję zakładania parafii. Najbardziej dynamiczny okres powstawania parafii przypada na przełom XIII i XIV wieku. Prawo patronatu było modyfikacją i konsekwencją dawnego prawa własności . Tradycja patronatu sięga w Europie jeszcze czasów merowińskich. Aż do schyłku XII wieku każdy zbudowany przez osobę prywatną (lub instytucję) kościół stanowił jej własność, podobnie jak np. dwór. Stąd też fundator był głównym dysponentem dochodów kościelnych. Z biegiem czasu sytuacja ta nabrała mocy prawnej i zaczęła obowiązywać w Europie . Ponieważ jednak sytuacja taka znacznie krępowała funkcjonowanie duszpasterskie kościołów, papież Aleksander III (1159-1181) uregulował ją poprzez prawo kanoniczne. Reforma Aleksandra III dała początek tworzenia się nowej jakości patronatu i to nie tylko w stosunku do własności prywatnej. Od tej pory prawo patronalne polegało przede wszystkim na prezentacji proboszcza . Dlatego też Encyklopedia Kościelna z końca XIX wieku definiuje prawo patronatu w następujący sposób: „Patronat jest to prawo przedstawiania biskupowi lub innemu kolatorowi duchownego, aby mu udzielił instytucję kanoniczną na wakujące beneficjum kościelne. Posiadający takie prawo nazywa się patronem (patronus), czyli opiekunem” . W biskupstwie chełmińskim w średniowieczu ( do 1454 roku) prawa patronalne spoczywały w rękach: Zakonu Krzyżackiego, biskupa i kapituły chełmińskiej, rycerstwa, zakonu cysterek (benedyktynek), biskupów włocławskich i płockich. Prawdopodobnie tylko jedna parafia była przez pewien czas pod patronatem miejskim. Władze Chełmna i Torunia otrzymały częściowo prawo patronatu dopiero w czasie wojny trzynastoletniej (1454-1466).