O kaplicach w pokrzyżackich domach zakonnych w świetle nowożytnych inwentarzy- wybrane przykłady

Abstract

Opuszczone przez krzyżaków ich domy zakonne, nazywane w literaturze powszechnie zamkami konwentualnymi, pełniły w okresie nowożytnym przede wszystkim funkcje gospodarcze. Znaczna ich część ulegając większym i mniejszym zniszczeniom, szczególnie podczas wojen w XVII wieku, stopniowo popadała w ruinę, a w konsekwencji po pewnym czasie niejednokrotnie nie nadawała się już do zamieszkania. Omawiane obiekty stanowiły początkowo przede wszystkim własność królewską, z biegiem czasu przechodziły także na własność: biskupów, miast, czy w ręce prywatne. W niniejszym artykule chcemy zwrócić uwagę na losy kaplic w pokrzyżackich domach zakonnych. Dzięki nowożytnym lustracjom oraz inwentarzom możemy wskazać, że część dawnych krzyżackich domów zakonnych, a dokładnie znajdujące się w nich kaplice, pełniły nadal funkcje religijne, a przynajmniej odnotowywano ich obecność w źródłach, podkreślając wyraźnie sakralny charakter tych pomieszczeń. Ks. Bogusław Dygdała przyjął, że na początku XVII wieku liczba funkcjonujących kaplic w dawnych krzyżackich domach zakonnych w granicach diecezji chełmińskiej, mogła wynosić dziewięć, natomiast u schyłku XVIII wieku już tylko dwie służyły kultowi. Tak więc w ciągu dwóch wieków rzeczywistość zmieniła się diametralnie. Najwięcej spustoszeń poczyniły na pewno wojny w XVII oraz na początku XVIII wieku. Kaplice, a szerzej krzyżackie domy zakonne, które przez około dwa wieki tętniły w średniowieczu regularnie sprawowaną liturgią zakonną, po 1466 roku ulegały głębokim przeobrażeniom. Warto zaznaczyć, że te zmiany miały miejsce w czasie, kiedy na dawnym obszarze państwa zakonnego dynamicznie rozwijał się protestantyzm, co niewątpliwie w pewnym zakresie przyspieszyło proces tych zmian. Nie zapominajmy chociażby, że zmniejszyła się znacznie liczba katolików, a w związku z tym i samo zapotrzebowanie na obiekty sakralne. Jednocześnie trzeba także zauważyć, że część pokrzyżackich kaplic służyła także protestantom. Przeprowadzona wstępna kwerenda w źródłach pozwiliła na przywołanie wybranej grupy opisów zachowanych i w niektórych przypadkach, funkcjonujących obiektów sakralnych na bazie dawnych kaplic krzyżackich.