Gdzie jest cel w zdaniach z "celowo" i kilka innych pytań o wyrażenia pokrewne

Abstract

In the article I discuss selected aspects concerning the semantics of expressions related to the notion of purpose in Polish: celowo [purposefully], celowy [purposeful], niecelowy, bezcelowy [purposeless], niecelowo, bezcelowo, bez celu [purposelessly] (in rough approximation of meaning). My starting point is the question mentioned in the title, i.e. where to “locate” the purpose one has in mind in sentences with celowo [purposefully]: whether it is external to what is indicated by the sentence predicate ( ktoś powiedział coś celowo ‘somebody said something purposefully’ → somebody said something [p] in order to achieve something else [q], something other than the mere fact of saying p), or whether we mean the internal purpose, related strictly to the predicate ( somebody destroyed something on purpose → somebody wanted to destroy it, destroying it was his purpose here). The ambiguity of sentences with the adverb celowo, as well as the adjective celowy, can be resolved by identifying the type of the verb in the position of sentence predicate. However, this is not a completely reliable test, and one can always come across sentences ambiguous in that matter (cf. celowe działanie → ‘action on purpose’, action having purpose in itself, or ‘purposeful action’, action directed towards some purpose). All the expressions mentioned above are being further analyzed in terms of “purpose localization”. This kind of distinction is followed by another one, connected with sentence perspective – either objective or subjective. What matters here is whether the speaker has in mind the agent’s purpose (external or internal → subjective perspective), or whether the speaker ignores the subject’s goals and estimates his action from the point of view of some objective aims fixed by the speaker himself, as in sentences: Rząd podejmuje bezcelowe działania [The government undertakes purposeless actions] or Przywrócenie pracownika do pracy byłoby niecelowe [Bringing the employee back to work would be purposeless]. Finally, we have three different “purpose locations” in sentences with the expressions in question, thus, three different “types of purpose”: subjective internal purpose, subjective external purpose and the objective one (the latter being always external to what is indicated by the sentence). Some of the analyzed expressions point to the type of purpose unambiguously ( bezcelowo, bezcelowy, bez celu ), others are ambiguous, expressing one of the two ( celowo, niecelowo ) or even three senses ( celowy ).

W artykule omawianych jest kilka wybranych zagadnień dotyczących semantyki wyrażeń związanych z pojęciem celu, tj. celowo, celowy, niecelowo, niecelowy, bezcelowo, bezcelowy oraz bez celu. Pytanie wyjściowe, zasygnalizowane w tytule, podnosi kwestię „lokalizacji” celu, o którym jest mowa w zdaniach z celowo: czy jest to cel zewnętrzny wobec tego, na co wskazuje samo orzeczenie ( ktoś powiedział coś celowo à ktoś powiedział coś [p] po to, żeby osiągnąć coś innego [q], coś poza samym faktem powiedzenia p), czy jest to cel wewnętrzny, dotyczący samego orzeczenia ( ktoś coś celowo zniszczył à ktoś chciał zniszczyć to coś, zniszczenie tego było jego celem). Tę dwuznaczność zdań z przysłówkiem celowo, a także z przymiotnikiem celowy po części rozstrzyga typ czasownika w funkcji orzeczenia, jednak nie jest to test niezawodny, a co za tym idzie – istnieją zdania pod tym względem niejednoznaczne (np. celowe działanie à takie, które samo jest celem, albo takie, które jest nakierowane na jakiś cel). Wszystkie przywołane wyżej wyrażenia są dalej analizowane pod kątem „zlokalizowania” celu. Na to rozróżnienie nakłada się kolejne, związane z perspektywą – obiektywną bądź subiektywną – zdania, tzn. z tym, czy nadawca ma na myśli cel samego podmiotu działania (wewnętrzny albo zewnętrzny à perspektywa subiektywna), czy przeciwnie – pomija cele samego podmiotu i ocenia jego działanie z punktu widzenia pewnych wyznaczonych przez siebie samego „obiektywnych” celów, jak w zdaniach: Rząd podejmuje bezcelowe działania. Przywrócenie pracownika do pracy byłoby niecelowe. Ostatecznie możliwe są zatem trzy „lokacje” celu w zdaniach z interesującymi nas wyrażeniami, i w związku z tym trzy „typy celu”: subiektywny cel wewnętrzny, subiektywny cel zewnętrzny oraz cel obiektywny (zawsze zewnętrzny wobec tego, na co wskazuje zdanie). Niektóre z tych wyrażeń jednoznacznie wyznaczają ów typ ( bezcelowo, bezcelowy i bez celu ), inne są dwuznaczne ( celowo, niecelowo ) czy nawet trójznaczne (jak celowy ).