Egodokumenty – kilka uwag o polskich i europejskich doświadczeniach historiograficznych oraz metodologicznych

Abstract

Artykuł poświęcony jest zagadnieniu piśmiennictwa prywatnego w epoce nowożytnej. W historiografii różnych krajów europejskich problematyka ta od dawna występowała jako uzupełnienie badań nad historią polityczną i historią literatury. Od lat 80. XX wieku badania rękopisu prywatnego wkroczyły w nowy etap. W rezultacie rozwoju antropologii kulturowej na księgi rękopiśmienne zaczęto patrzeć inaczej niż dotychczas. Historycy dostrzegli w tych rękopisach odzwierciedlenie osobistych zainteresowań autorów oraz odbicie umysłowości epoki. W rożnych krajach stosowano odmienne definicje piśmiennictwa prywatnego: piśmiennictwo przestrzeni prywatnej, samoświadectwa, piśmiennictwo w pierwszej osobie. Najbardziej popularne i przyjęte w większości krajów stało się określenie „egodokumenty”, zastosowane przez holenderskiego historyka i filologa Jacoba (Jacques) Pressera. W latach 90. powstały zespoły badawcze we Francji, Włoszech, Szwajcarii, które rozpoczęły analizę całych zespołów rękopisów archiwalnych i bibliotecznych. Dzięki wynikom ich prac udało się stworzyć nową koncepcję badania rękopisu prywatnego, ukazując świat przeżyć wewnętrznych oraz sposoby postrzegania świata zewnętrznego przez autorów rękopisów. W polskiej historiografii przykładem takich analiz rękopisu prywatnego są np. opracowania prywatnej korespondencji, testamentów oraz szlacheckich ksiąg typu silva rerum (łac. las rzeczy). W pierwszej części artykułu autor opisuje doświadczenia badań egodokumentów w rożnych krajach europejskich, wskazując na zmianę zakresu samego pojęcia egodokument. Następnie charakteryzuje polski projekt, którego celem jest stworzenia bazy danych piśmiennictwa przestrzeni prywatnej i włączenia jej w obieg europejski. Na zakończenie podaje przykłady konkretnych badań odnoszących się do analizy rękopisów szlacheckich, zachowanych w archiwach rodowych.

Der Artikel ist dem Problem des privaten Schrifttums in der Neuzeit gewidmet. In der Historiographie der verschiedenen europäischen Lander steht diese Problematik schon lange flankierend zu den Forschungen über politische Geschichte oder etwa der Geschichte der Literatur. Seit den 80er Jahren des 20. Jahrhunderts sind die Forschungen zu Manuskripten privaten Inhalts in eine neue Phase getreten. Als Folge der Entwicklung der Kulturanthropologie wurden solche Handschrift en neu bewertet. Historiker haben diese Quellen als ein Spiegelbild der personlichen Interessen der Autoren sowie der Geisteshaltung einer gesamten Epoche wahrgenommen. In verschiedenen Länder wurden unterschiedliche Defi nitionen für das private Schrift tum verwendet: das Schrift tum des privaten Raumes, die Selbstzeugnisse, das Schrift tum in der ersten Person. Der Begriff „Ego-Dokumente“, der erstmals durch den holländischen Historiker und Philologen Jacob (Jacques) Presser verwendet worden war, ist sehr populär geworden und wurde in den meisten Ländern übernommen. In den 90er Jahren entstanden Forschergruppen in Frankreich, Italien und in der Schweiz, welche eine systematische Analyse der einschlägigen Gruppen von Archiv- und Bibliothekshandschrift en begannen. Dank den Ergebnissen ihrer Arbeit konnte ein neues Konzept für die Erforschung privater Manuskripte geschaff en werden, welches nun die Welt der subjektiven Innerlichkeit und die individuelle Weltwahrnehmung der Autoren zeigen können. In der polnischen Geschichtsschreibung gibt es Beispiele solcher Analysen der privaten Handschrift en, wie etwa die Bearbeitungen der privaten Korrespondenzen, Testamente und der Bücher von Adeligen wie silva rerum (lateinisch ein Wald der Sachen). Im ersten Teil des Artikels beschreibt der Autor die Erfahrungen der Ego- Dokumente-Forschungen in verschiedenen europaischen Ländern und weist auf die Veränderungen des Umfangs des Begriffs „Ego-Dokument“ hin. Weiterhin charakterisiert er ein polnisches Projekt, dessen Ziel es ist, eine Datenbank des Schrift tums des privaten Raumes zu schaffen. Diese Erschliesung soll einen Beitrag für einen gesamteuropaischen Wissenschaft sansatz leisten. Zum Schluss stellt er Beispiele der konkreten Forschungen dar, die sich auf die Analyse der in Familienarchiven erhaltenen Handschrift en beziehen.