Abstrakt:
Na mocy postanowień drugiego pokoju toruńskiego w 1466 roku, zakon krzyżacki został zobowiązany do opuszczenia części swoich dotychczasowych terenów, tzn. Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej, fragmentu Prus właściwych wokół Malborka i Elbląga oraz część Warmii. Okazuje się jednak, że na różnych płaszczyznach możemy na tych właśnie obszarach śledzić jego swoistą kontynuację. Dotyczy to na przykład spraw liturgii. Wydaje się, że przez długi czas, pomimo nie bytności zakonu w wielu miejscach posługiwano się jego liturgią. Taki wniosek można wysunąć przeglądając zapisy inwentarzowe z obszarów diecezji: chełmińskiej, pomezańskiej i warmińskiej oraz o archidiakonatu pomorskiego diecezji włocławskiej. Spotykamy w nich sporo informacji o znajdujących się w poszczególnych parafiach księgozbiorach, w tym krzyżackich księgach liturgicznych. One to stanowią przedmiot naszego zainteresowania .
Przypomnijmy, w średniowieczu na terenie państwa zakonu krzyżackiego używano powszechnie krzyżackich ksiąg liturgicznych, mamy tu na uwadze przede wszystkim mszały oraz brewiarze . Najwięcej samodzielności miała w tym względzie na pewno diecezja warmińska, wydaje się jednak, że w średniowieczu i jej liturgia była pod dużym wpływem zakonu . W związku z tym w diecezjach obowiązywały krzyżackie wskazania liturgiczne, tzw. „Notula Dominorum Teutonicotum”. Prawdopodobnie jedynymi środowiskami, które posiadały w tym względzie większą autonomię były środowiska zakonne, czyli: franciszkanie, dominikanie, czy cystersi.
Na pewno nic się w tym względzie nie zmieniło autonomicznie po 1466 roku. O tym, że przez kolejne lata używano krzyżackich ksiąg liturgicznych przekonują nas informacje zawarte w wizytacjach oraz w zachowanych spisach inwentarzowych z XVI i XVII wieku.
