Kształtowanie ładu przestrzennego w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza i działania, 294 s.

Abstract

Ład przestrzenny to złożony problem prawny, ekonomiczny, urbanistyczny, architektoniczny, społeczny, ekologiczny i geograficzny, który ex definitione oznacza uporządkowaną, estetyczną i spójną przestrzeń. Termin ten, obok pojęcia krajobrazu, jest syntezą wiedzy o przestrzeni i środowisku życia człowieka, sumą jego doświadczeń i zamierzeń. Ład przestrzeni jest celem polityki przestrzennej i jednocześnie wynikiem zrównoważonego rozwoju. Jest także wskaźnikiem poziomu i jakości życia grup społecznych. Ład w środowisku życia człowieka, którego wyrazem jest harmonijny krajobraz, jest obrazem naszej kultury i cywilizacji. Waga zagadnienia ładu przestrzennego rośnie wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym, wzrostem zamożności i wykształcenia społeczeństwa. Proces kształtowania ładu jest długotrwały – jest to praca, która musi zostać rozłożona na pokolenia. Polityka przestrzenna samorządów powinna opierać się na założeniu, że chcąc za 20 lat cieszyć się w regionie ładem przestrzennym, powinniśmy rozpocząć starania o jego kształt już dzisiaj. Definicja urzędowa ładu przestrzennego, funkcjonująca w obiegu prawnym, znajduje się w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, w art. 2: ład przestrzenny to harmonijne ukształtowanie przestrzeni: „takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne”. W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się wymagania ładu przestrzennego (art. 1. ust. 2). Natura ładu jako formy uporządkowania przestrzeni nawiązuje wprost do definicji przestrzeni jako zbioru elementów, między którymi istnieją relacje natury geometrycznej lub abstrakcyjnej (Dziewoński 1977). Harmonijne uporządkowanie tych relacji jest istotą ładu przestrzennego. Definicja ładu przestrzennego implikuje celowość, planowość i racjonalność. Istnieje wiele innych, naukowych definicji ładu, które uzupełniają sformułowania ustawowe, np. wg J. Paryska ład przestrzenny to porządek przestrzenny, uwzględniający i odwzorowujący prawidłowości działania społeczeństwa i gospodarki oraz funkcjonowania przyrody (Parysek 2007: 67). Funkcjonuje również definicja ładu nawiązująca do koncepcji terytorialnego systemu społecznego Z. Chojnickiego (TSS), który sformułował TSS jako „system społeczny, w którym zbiorowość ludzi trwale zajmuje, zagospodarowuje i kontroluje wyodrębniony obszar powierzchni ziemi, czyli terytorium” (Chojnicki 1988: 498). Definicja ładu w ujęciu TSS brzmi: „przestrzenna organizacja i funkcjonowanie terytorialnego systemu społecznego, kształtowane świadomie i celowo przy uwzględnieniu kryteriów racjonalności społecznej” (Parysek 2007: 68). Ład przestrzenny jest obrazem ładu społecznego i jest uwarunkowany kulturowo. Nieład społeczny zawsze znajduje swój wyraz w nieładzie przestrzennym, a w skrajnych przypadkach anarchia społeczna przekłada się na chaos przestrzenny. Porządek przestrzenny jest także przejawem zrównoważonego rozwoju. Synonimami ładu są takie atrybuty, jak: harmonia, porządek, spójność, proporcjonalność, funkcjonalność, zgodność, równowaga, czytelność, użyteczność i efektywność (por. Kolipiński 2007). Desygnatami ładu przestrzennego są: harmonijne ukształtowanie przestrzeni (stan jej zagospodarowania) lub pożądany stan przestrzeni (model jej zagospodarowania). Ta dychotomia odpowiada pojęciom ładu konkretnego i modelu ładu w koncepcji terytorialnego systemu społecznego Z. Chojnickiego (1988): ład konkretny to obserwowany porządek przestrzenny TSS (zagospodarowanie przestrzenne obszaru), a model ładu przestrzennego to wizja organizacji przestrzennej i funkcjonowania TSS (obraz postulowany, plan zagospodarowania przestrzennego jako model ładu). Ład przestrzenny jest kategorią aksjologiczną, posiada wartościujący ładunek semantyczny o pozytywnym charakterze. Co więcej, pojęcie ładu jest kategorią subiektywną, zależną od doświadczeń i kultury jednostki, oznaczającą spójność przestrzeni postrzeganej z planem lub wzorcem kulturowym. Nie przeszkadza to jednak dążeniom badaczy do zobiektywizowania niektórych wymiarów ładu jako określonego stanu przestrzeni. Należy także pamiętać, że ład przestrzenny jest stanem nietrwałym, ponieważ sama przestrzeń jest bardzo dynamiczna. Ład przestrzenny jest, obok ładu społecznego, gospodarczego i przyrodniczego (naturalnego), częścią złożonego porządku, podsystemem systemu „megaładu”, z którego można wydzielić ład przyrodniczy i ład kultury materialnej (Markowski 2003: 9). T. Markowski (2003: 10) definiuje ład jako „subiektywne odczuwanie porządku (harmonii) przez człowieka w elementach jego otoczenia”, przy jednoczesnej, wrodzonej skłonności ludzi do destrukcyjnego rozpraszania materii i energii, prowadzącego do entropii, jak i do działań negantropijnych (porządkujących), przejawiających się budowaniem złożonych struktur. Pojmowanie ładu jako porządku geometrycznego rozmieszczonych na konkretnym obszarze obiektów architektonicznych jest dużym uproszczeniem (Parysek 2007: 76). Pojęcie ładu wykracza semantycznie poza geometrię (kształt), fizjonomię (wygląd), morfologię (formę, budowę) i estetykę przestrzeni, obejmując pojęcia funkcji (roli), użytku (wykorzystania) i racjonalności (efektywności). Dopiero taki zakres znaczeniowy tego pojęcia umożliwia właściwą analizę stanu przestrzeni i ładu przestrzennego. Wyrazem ładu przestrzennego jest harmonijny krajobraz. Należy wyjaśnić w tym miejscu związek pojęcia ładu przestrzennego z terminem krajobraz. Pojęcie krajobrazu ma wiele definicji i jest niejednoznaczne. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu1 definiuje krajobraz jako „postrzeganą przez ludzi przestrzeń, zawierającą elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowaną w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka”. Ustawa wprowadza także pojęcie krajobrazu priorytetowego, przez któ- ry rozumie „krajobraz szczególnie cenny dla społeczeństwa ze względu na swoje wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, architektoniczne, urbanistyczne, ruralistyczne lub estetyczno-widokowe, i jako taki wymagający zachowania lub określenia zasad i warunków jego kształtowania”. Ład przestrzenny nie jest ani tożsamy z krajobrazem priorytetowym, ani z pojęciem krajobrazu jako takim. Obydwa pojęcia (ładu i krajobrazu) mają różne desygnaty – ład oznacza przestrzeń uporządkowaną (stan faktyczny lub model), natomiast krajobraz przestrzeń postrzeganą, niezależnie od jej stanu. Należy przy tym pamiętać, że przyjęta w Polsce urzędowa definicja krajobrazu, będąca wyrazem kompromisu między podejściem fizjonomicznym, stosowanym m.in. w architekturze (krajobraz jako obraz kulturowy i wygląd środowiska życia człowieka), a strukturalnym, rozwiniętym na gruncie nauk przyrodniczych (w ekologii krajobrazu i geografii fizycznej, traktujących krajobraz jako jednostkę strukturalną przestrzeni geograficznej i ekologii środowiska), nie jest jedynym możliwym sposobem rozumienia pojęcia krajobraz (por. Europejska Konwencja Krajobrazowa 2006 oraz prace naukowe z tego zakresu). W krajach Europy Zachodniej i Ameryce Północnej rozpowszechnione jest podejście antropologiczno-kulturowe, uznające, że krajobraz jest ilustracyjnym sposobem przedstawiania, strukturyzowania lub symbolizowania otoczenia (Daniels i Cosgrove 1988). Krajobraz jest zatem zindywidualizowanym, subiektywnym obrazem, sposobem postrzegania obiektywnie istniejących, materialnych struktur przestrzennych oraz ich semantycznej interpretacji. Pojęcie krajobrazu jest konstruktem myślowym, umożliwiającym kształtowanie środowiska życia człowieka w celu osiągnięcia pożądanego stanu (doskonalenia jakości życia). Definicja krajobrazu zależy od celu konstruktu i powinna być zawsze przywoływana w badaniach. Przestrzeń postrzegana oznacza, że istnieje ścisły związek między strukturą przestrzeni a jej obrazem, czyli krajobrazem.