Pozycje składniowe frazy bezokolicznikowej we współczesnym zdaniu polskim

Abstract

Praca przynosi klasyfikację pozycji składniowych fraz bezokolicznikowych (INFP), konotowanych przez formy finitywne czasowników. Zaproponowane ujęcie funkcjonowania polskiego bezokolicznika w zdaniu jako elementu ciągu realizacyjnego określonych typów pozycji składniowych pozwala przedstawić całościowy i na tle dotychczasowych rozwiązań oryginalny obraz funkcjonowania polskiego bezokolicznika jako konotowanego członu zdania prostego. Umożliwia ponadto w sposób systematyczny i spójny metodologicznie opisać zjawisko równoważności INFP wobec fraz innych typów. Przedstawiany opis metodologicznie należy do nurtu polskiej składni formalnej rozwijającego aparat badawczy w ujęciu sformułowanym przez autorów „Składni współczesnego języka polskiego”, zob. Z. Saloni. M. Świdziński (1998), w kierunku badań nad pozycją składniową fraz różnego typu. Ten formalny kierunek polskiej składni, zapoczątkowany i nadal rozwijany przez Marię Szupryczyńską (1996), jest uprawiany w ośrodku toruńskim przez Jej uczniów i współpracowników. Badania są prowadzone w oparciu o bogaty materiał empiryczny pochodzący przede wszystkim ze współczesnych tekstów zgromadzonych w elektronicznych korpusach tekstów. Praca składa się z sześciu rozdziałów, czterech aneksów oraz bibliografii zawierającej ponad 250 pozycji. Aneksy zawierają alfabetyczne spisy czasowników, które konotują opisane w pracy typy pozycji składniowych INFP. Zadaniem rozdziału I jest przedstawienie użyć składniowych bezokolicznika w zdaniach prostych współczesnej polszczyzny. W rozdziale tym dokonuje się też kilkustopniowej selekcji materiału oraz podejmuje się decyzję dotyczącą ograniczenia zakresu analizowanego materiału do grup bezokolicznikowych dystrybucyjnie zależnych od finitywnych form czasownikowych i konotowanych przez nie jako podrzędnik. Typ związków strukturalnych z nadrzędnikiem pozwala analizowaną grupę bezokolicznikową zinterpretować jako frazę bezokolicznikową. Podczas omawiania związków strukturalnych bezokolicznika wskazuje się niektóre wątpliwe i trudne problemy teoretyczne, m.in. kwestię konotacji fraz bezokolicznikowych przez formy tzw. czasowników ruchu. Rozważa się ponadto zagadnienie uznania za nadrzędnik INFP składnika nieterminalnego (konstrukcji). Pierwsza część rozdziału II ma na celu uściślenie rozumienia kluczowego dla pracy pojęcia pozycja składniowa oraz przedstawienie zasad identyfikowania fraz zróżnicowanych formalnie jako realizacji tej samej pozycji. Następnie jest prezentowany zasób kryteriów wybranych do charakterystyki pozycji, które we współczesnej polszczyźnie mogą być realizowane przez frazę bezokolicznikową, tzw. pozycji bezokolicznikowych. Podsumowaniem rozdziału jest schemat wielostopniowej klasyfikacji badanych pozycji. Klasyfikacja konotowanych pozycji składniowych INFP uwzględnia określone zbiory ekwiwalentów formalnych INFP oraz typ schematu zdaniowego, na podstawie którego są budowane zdania z podrzędną INFP, czyli liczbę i typ pozycji niebezokolicznikowych współwystępujących z INFP przy danym nadrzędniku. Kryteria są zhierarchizowane i stosowane w określonej kolejności, co pozwala najpierw wyróżnić cztery superklasy pozycji INFP, jedną o charakterze podmiotowym i trzy niepodmiotowe, będące zbiorami klas i podklas pozycji przyfinitywnych o jednym wspólnym wyróżniku formalnym. Dwie superklasy mają wyróżnik o postaci frazy nominalnej. Do jednej z nich, tzw. podmiotowej, należą pozycje realizowane przez INFP alternującą z frazą mianownikową. Druga pozycja o wyróżniku nominalnym, niepodmiotowa, obejmuje pozycje z INFP alternującą z frazą nominalną niemianownikową. Trzecia superklasa zawiera pozycje niepodmiotowe z INFP ekwiwalentną frazie przyimkowo-nominalnej. W czwartej superklasie znalazły się natomiast pozycje niepodmiotowe pozbawione nie tylko wyróżników nominalnych, ale i przyimkowo-nominalnych. Kolejne etapy klasyfikacji pozycji INFP, prezentowane w rozdziałach od III do VI, są dokonywane na podstawie coraz bardziej rozbudowanych zbiorów wspólnych ekwiwalentów formalnych INFP. Prowadzą do wyróżnienia 14 klas pozycji INFP, a w ich ramach – 62 podklas pozycji INFP, które grupują pozycje o identycznych wyróżnikach formalnych oraz współwystępujące z tymi samymi pozycjami niebezokolicznikowymi. Ważnym wnioskiem z przeprowadzonych badań jest to, że oczekiwania konotacyjne i akomodacyjne poszczególnych form z paradygmatu czasownika nie są identyczne. Pozycje podmiotowe wypełniane przez ciąg o postaci INFP || NPnom, ewentualnie rozszerzony o frazę lub frazy zdaniowe, są konotowane wyłącznie przez formy trzeciej osoby czasowników. Przy formach 1. i 2. osoby występuje tylko NPnom. Na uwagę zasługuje ponadto fakt, że równoważność INFP frazom innego typu jest zjawiskiem o szerokim zasięgu. Spośród 314 leksemów i form czasownikowych opisanych w tym opracowaniu jako werbalne nadrzędniki INFP, aż 262 jednostki, tj. 83,44%, dopuszczają alternatywną realizację pozycji INFP. Tylko w kontekście 51 czasowników INFP jest jedynym wykładnikiem pozycji przyczasownikowej. Należy jednak zaznaczyć, że około 10 procent tych czasowników to jednostki o bardzo wysokiej frekwencji w tekstach. Ekwiwalentem INFP o najszerszym zakresie użycia jest fraza nominalna. Alternuje bowiem z INFP w otoczeniu 175 nadrzędników, co stanowi 66,54% nadrzędników otwierających pozycje bezokolicznikowe wypełniane alternatywnie. Na tej podstawie można stwierdzić, że INFP realizuje we współczesnej polszczyźnie przede wszystkim pozycje składniowe o charakterze nominalnym. Trzeba jednak podkreślić, że pozycyjna ekwiwalencja INFP wobec frazy nominalnej nie oznacza automatycznie, że konstrukcje zawierające wśród składników INFP podlegają tym samym przekształceniom składniowym, których obiektem są konstrukcje z NP. Zdania z INFP zachowują bowiem składniową odrębność. Przede wszystkim przy tzw. czasownikach przechodnich nie podlegają transformacji biernej. Odpowiednie zbiory ekwiwalentów formalnych zostały ponadto wykorzystane w pracy do wyodrębnienia klas dystrybucyjnych czasowników, których listy alfabetyczne są zawarte w czterech Dodatkach. Rezultatem prac jest charakterystyka składniowa 314 czasowników konstytuujących zdania, których członami są INFP. Z przeprowadzonych badań wynikają także szczegółowe wnioski praktyczne dla gramatycznych i leksykograficznych opisów pewnej grupy czasowników. Przede wszystkim dotyczą one uzupełnienia składniowych charakterystyk jednostek dopuszczających INFP alternującą z NPnom. W istniejących opisach leksykograficznych ten typ ekwiwalencji notowany jest sporadycznie i wyrywkowo. Przeprowadzone badania ujawniają ponadto istnienie wpływu czasownikowych nadrzędników na wartość czasu formy finitywnej konstytuującej zdanie-resztę we frazie zdaniowej typu ŻE. Znaczna liczba czasowników konotuje formę finitywną o wartości kategorii czasu nieprzeszłej. Pewna grupa czasowników determinuje także wystąpienie w zdaniu-reszcie po spójniku ŻEBY formy bezokolicznikowej. Przedstawiana monografia przynosi nowy i pełniejszy obraz funkcjonowania bezokolicznika jako członu zdania polskiego. Opisane systematycznie wzory składniowe fraz bezokolicznikowych powinny być przydatne dla badaczy składni, semantyki, specjalistów inżynierii lingwistycznej, a także dla autorów materiałów dydaktycznych dla obcokrajowców uczących się języka polskiego.

The present work brings a classification of syntactic positions of infinitive phrases (INFP) which are valency-controlled syntactic dependents of finite verb forms. The infinitive is regarded here as one of the elements of a structure realizing certain types of syntactic positions, which allows us to provide a thorough and original study of the functioning of valency-controlled infinitive in simple Polish sentences. This approach also makes it possible to present a systematic and methodologically coherent analysis of distributional equivalence of INFP in relation to other types of phrases. The research is carried out within the framework of Polish structural syntax, developing the research methods proposed by the authors of “Contemporary Polish Syntax” (cf. Z. Saloni, M. Świdziński: 1998), and applying them to the analysis of syntactic positions of different types of phrases. This formal approach, initiated and still developed by Maria Szupryczyńska (1996) is carried on by her students and colleagues at Nicolaus Copernicus University in Toruń. Research is based on rich empirical material, mainly electronic corpuses of contemporary Polish texts. The work consists of six chapters, four annexes and a bibliography containing over 250 references. Annexes include alphabetical lists of verbs governing each particular syntactic position of INFP described in the book. Chapter 1 is a presentation of syntactic uses of the infinitive in simple sentences of contemporary Polish. The author performs a multi-stage material selection and explains why further analysis is limited to infinitive groups governed by finite verb forms and considered as their valency-controlled syntactic dependents. The structural relation between the governor and the analyzed infinitive group allows interpreting the latter as an infinitive phrase. While discussing structural relations of the infinitive, the author points out some difficult theoretical issues, such as the problem of INFP governed by so-called movement verbs, and the problem of considering a non-terminal element (i.e., a construction) as the governor of INFP. The first part of Chapter 2 deals with defining the key term syntactic position and explains the rules of identifying different phrases as realizations of the same syntactic position. Furthermore, the author presents a set of criteria that were chosen for characterizing so-called infinitive positions which may be realized by INFP in contemporary Polish. The chapter ends with a multi-stage classification of analyzed positions. The classification of valency-controlled syntactic positions of INFP is based on two hierarchized criteria: 1) the possible formal equivalents of INFP and 2) the type and structure of the context, i.e. the number and type of non-infinitive valency-controlled positions co-occurring with the INFP. The equivalence criterion is applied systematically on different levels of the classification. Infinitive phrases are first divided into those alternating with nominal phrases (NP) and those which may only alternate with other types of phrases. These two sets are subject to further classification which takes into consideration a) the possibility to alternate with Nominative (subject-type) or non-Nominative NPs and b) among INFP having other types of phrases as equivalents, the possibility of alternating with prepositional phrases. That way, we obtain four super-classes of infinitive phrase positions. Chapters 3-6 present a further and more detailed classification of the super-classes described in Chapter 2, still based on the equivalence criterion and resulting in 14 classes of INFP positions. These classes are then divided using both the equivalence and the co-occurrence criteria. The final classification, presenting 62 sub-classes, takes into consideration both specific features of INFP equivalents and the types of non-infinitive phrases co-occurring with the INFP. One of the important conclusions of the present research is that the syntactic control and valency mechanisms are not identical for all forms within the verbal paradigm. Subject positions filled by the alternating structures of INFP || NPnom may only be governed by third-person verbal forms. First and second-person forms have their valency limited to NPnom. It is also important to note that the equivalence of INFP to other types of phrases is quite a common phenomenon. Among the 314 verbal lexemes and forms described in this work as verbal governors of INFP, as much as 262 units (83.44%) allow an alternative realization of the INFP position by some other phrase. The INFP is the only possible realization of the infinitive position in the case of 51 verbs (10 percent of which, however, are verbs of frequent use). The most common equivalent of the INFP is the nominal phrase alternating with the infinitive phrase in the case of 175 governing verbs (which constitutes 66.54% of all verbal governors allowing alternative realizations of this position). This statistical data proves that, in contemporary Polish, the INFP realizes mainly nominal-type positions. It must be stressed, however, that the positional equivalence of INFP and NP does not necessarily imply that structures including an INFP would be subject to the same syntactic transformations as nominal phrase structures. Infinitive structures have their own syntactic features, which means, for example, that they are not subject to passive transformation when governed by so-called transitive verbs. Using the formal equivalence criterion, the author has also established distributional classes of governing verbs listed in alphabetical order in the four Annexes. The research brings a detailed syntactic characterization of 314 INFP verbal governors. It allows the development and completion of the existing grammatical and lexicographic descriptions of a certain group of verbs. The INFP || NPnom equivalence has often been neglected in their syntactic characteristics. Moreover, the analysis has shown the influence of verbal governors on the tense of the finite verbal forms in subordinate clauses introduced by ŻE (‘that’). A considerable number of verbs require the presence of non-past tense in these clauses. Some verbal governors also impose the use of an infinitive form in subordinate clauses introduced by ŻEBY (‘to’, ‘that’, ‘so that’). The present work brings an original and complete analysis of the functioning of the infinitive in Polish sentence structures. The systematic description of the syntactic structures of infinitive phrases may be applied in research concerning syntax, semantics and computational linguistics, as well as in teaching Polish as a Foreign Language. Transl. by Aleksandra Walkiewicz