Zdobnictwo przedmiotów drewnianych z Żółtego na Pomorzu Zachodnim jako przykład tzw. pomorskiej szkoły ornamentyki skandynawsko-insularnej

Abstract

Decorative art of early Middle Ages preserved on objects excavated in the area of Western Slavs is a precious source of knowledge concerning many problems of culture of those ancient communities and their mutual connections. Taking into consideration the fact of significant similarities in ornamentations appearing on stone archaeological objects from the Isle of Man and the artifacts occurring in Pomerania, the Greater Poland and Silesia, it is the least probable that the cultural phenomenon under discussion here existed as a result of absolutely independent, convergent development of decoration art in the area of Polish lands and the British Isles. Appearing of the whole complex of resemble ornamentation motifs indicates on the contrary their common source of inspiration. The problem displaced this fact in a wide scale after the recent excavations in the island of Zarańskie Lake, in Żółte settlement. What requires particular attention is a unique in Slavic scale, collection of 25 wooden spoons and several other objects, with predominance of different variations of rope knots and moreover, triangular motifs characteristic for the pattern of so called ring-chain ornamentation, expressed the most clearly in crosses forms Gosforth and Kirk Michael. Characteristic feature of wooden spoons from Żółte ornaments consists preliminarily of ribbon plaiting element, motif of a knot estimated in nine examples. In Mark Redknap’s opinion, it is one of two main, except ring-chain motif, elements of this style popular in the British Isles in the last quarter of 9 th century and in 10 th century. On the grounds of dendrochronological dating results it can be supposed that objects from Żółte were deposited in the lake water about a half of 11 th century, i.e. after destroying Wolin by Danish king Magnus. The problem of their manufacturing is a separate issue. Ring-chain ornamentation appearing in the West Pomerania is connected with a Scandinavian workshop operating in Wolin and inspired by West Viking art in fourth quarter of 10 th century or first quarter of 11 th century. It cannot be excluded that a part of the objects ornamented in the stylistic, excavated on the island of Zarańskie Lake, had been made much earlier in early urban center on the Daugava River. It is more possible, however, that due to its mass appearance and relatively homogenous character of decorations we can assume local production under the influence of decorative style developed in Wolin, with e.g. the participation of artists-craftsmen coming from Wolin itself, settled in the place permanently or visiting that multifunctional settlement center being an important place of interregional exchange, temporarily.

Sztuka zdobnicza wczesnego średniowiecza, utrwalona na przedmiotach znajdowanych na obszarze Słowiańszczyzny Zachodniej, stanowi bezcenne źródło poznania wielu zagadnień dotyczących kultury ówczesnych społeczności i ich wzajemnych powiązań. Uwzględniając znaczne podobieństwa w ornamentyce występującej na kamiennych zabytkach z wyspy Man, jak i przedmiotach występujących na Pomorzu, w Wielkopolsce i Śląsku mało prawdopodobne jest, aby omawiany fenomen kulturowy zaistniał na skutek zupełnie niezależnego, konwergentnego rozwoju sztuki zdobniczej na obszarze ziem polskich i wysp brytyjskich. Występowanie całego kompleksu podobnych motywów ornamentacyjnych wskazuje raczej na wspólne źródło jej inspiracji. Problem ten uwidocznił się na szerszą skalę po odkryciach dokonanych w ostatnich latach na wyspie Jeziora Zarańskiego, w miejscowości Żółte. Na szczególną uwagę zasługuje, unikatowy w skali Słowiańszczyzny, zespół 25 drewnianych łyżek oraz kilka innych przedmiotów, na których przeważają rozmaite warianty splotów sznurowych, a ponadto motywy trójkątne mieszczące się w kanonie tzw. ornamentyki pierścieniowo-łańcuchowej, najpełniej wyrażonej na krzyżach z Gosforth oraz Kirk Michael. Cechą charakterystyczną zdobnictwa drewnianych łyżek z Żółtego jest przede wszystkim, występujący zwykle jako element plecionki wstęgowej, motyw węzła stwierdzony na dziewięciu egzemplarzach. Zdaniem Marka Redknapa jest to jeden z dwóch głównych, obok motywu pierścieniowo-łańcuchowego, elementów stylu ring-chain rozpowszechnionego na wyspach brytyjskich w ostatniej ćwierci IX i w X wieku. Na podstawie wyników datowania dendrochronologicznego można przypuszczać, że przedmioty z Żółtego dostały się do wody około połowy XI wieku, czyli już po zniszczeniu Wolina przez króla duńskiego Magnusa. Oddzielnym problem jest zagadnienie ich produkcji. Ornamentyka łańcuchowo-pierścieniowa występująca na Pomorzu Zachodnim, łączona jest z działającym w Wolinie w 4. ćwierci X lub 1. ćwierci XI wieku warsztatem skandynawskim inspirowanym sztuką West Viking. Niewykluczone zatem, że część przedmiotów zdobionych w tej stylistyce, odkrytych na wyspie Jeziora Zarańskiego, wykonano dużo wcześniej w ośrodku wczesnomiejskim nad Dziwną. Ze względu na masowość ich występowania i stosunkowo jednorodne zdobnictwo bardziej prawdopodobne jest jednak lokalne wykonawstwo pod wpływem stylu dekoracyjnego wykształconego w Wolinie. Udział w tym mogli mieć również rzemieślnicy-artyści pochodzący z samego Wolina, osiadli tu na stałe lub czasowo odwiedzający to wielofunkcyjne centrum osadnicze, stanowiące w tej części Pomorza ważne miejsce wymiany interregionalnej.