Praca dotyczy pragmatycznego komponentu reguł derywacyjnych. Zbadano w niej wycinek problematyki z obszaru funkcji pragmatycznej słowotwórstwa, odnoszący się do tworzenia i użycia ekspresywnych wyrażeń językowych. Funkcję pragmatyczną, której zakres został wyznaczony przez funkcję ekspresywną, poetycką i stylistyczną słowotwórstwa, ukazano w szerszym kontekście funkcji pragmatycznej języka i innych funkcji słowotwórstwa. Dowiedziono, że produkty słowotwórstwa, które w dotychczasowych opracowaniach były określane wspólną etykietką ‘derywaty ekspresywne’, powstają jako rezultat działań użytkowników języka na narzędziach językowych, podporządkowanych dwóm typom motywacji – instrumentalnej emocjonalnej i kontemplacyjnej. Motywacje te leżą odpowiednio u podstaw funkcji ekspresywnej i funkcji poetyckiej. Takie działania służą celom pozakomunikacyjnym (pozareprezentatywnym) nadawców, wynikającym z ich nastawienia na określoną zmianę w odbiorcy, nieobejmującą wyłącznie procesów rozumienia.
W rozdziale I monografii przedstawiono odmienność postaw badawczych w podejściu do pragmatyki językoznawczej i różne rozumienie funkcji pragmatycznej języka jako ilustrację tezy, że w językoznawstwie trudno o stwierdzenia, które byłyby powszechnie zaakceptowane i przekraczałyby granice konceptualno-metodologiczne (por. Szumska 2008: 37-47). Dokonano przeglądu dotychczasowego dorobku słowotwórstwa z punktu widzenia podejmowania przez badaczy zagadnień pragmatycznych. Brak zgody, w którym miejscu powinna przebiegać granica między semantyką a pragmatyką (w obrębie tych ujęć pragmatyki, w których taką granicę próbuje się wyznaczać), znalazł odzwierciedlenie także w opisie zjawisk słowotwórczych. Wyznaczenie granic pragmatycznych aspektów derywacji jest utrudnione przez łączne występowanie w środkach słowotwórczych intelektualnego aktu oceny i ekspresji emocji. Badaczom trudno jest odseparować subiektywne sądy wartościujące od stwierdzeń opisowych (por. Nagórko 2003a: 222-223), co prowadzi do wyróżnienia w typologiach derywatów, dokonywanych ze względu na funkcje formantów, różnych typów mieszanych, a także do zróżnicowanego podziału na kategorie słowotwórcze, i stanowi zasadniczą trudność w wytyczeniu granicy między derywatami semantycznymi i pragmatycznymi.
Rozdział II pracy poświęcony jest zagadnieniom teoretyczno-metodologicznym. Sformułowano w nim szczegółowe cele pracy, na które składają się: 1. określenie zakresu funkcji pragmatycznej i jej miejsca w języku, 2. ukazanie roli motywacji emocjonalnej i kontemplacyjnej, leżących u podstaw funkcji ekspresywnej i poetyckiej słowotwórstwa, 3. wyznaczenie zakresu funkcji ekspresywnej i poetyckiej jako składowych funkcji pragmatycznej, 4. wykrycie mechanizmów generowania derywatów będących realizacją funkcji ekspresywnej i poetyckiej, 5. ukazanie roli kontekstu syntagmatycznego i paradygmatycznego w dekodowaniu derywatów. Wskazano źródła derywatów rzeczownikowych, stanowiących podstawę materiałową pracy, czyli a) słowniki: DSS, ISJP, MSSiMP, SPP, SPPiW, SSM, USJP, b) zasoby NKJP (por. Objaśnienia skrótów, s. 160) oraz c) teksty internetowe, mieszczące się w typie korespondencyjnym (poczta elektroniczna, grupy, listy i fora dyskusyjne) i konwersacyjnym (czatowy; pogawędki internetowe).
W omawianym rozdziale zawarte są zasadnicze tezy, decydujące o przyjętych w pracy rozwiązaniach metodologicznych. W celu realizacji zadania, jakim jest zbadanie wycinka problematyki, dotyczącej pragmatycznej funkcji słowotwórstwa, przyjęto po pierwsze tezę, że rola słowotwórstwa w tworzeniu ekspresywnych wyrażeń językowych wynika z dwóch funkcji, stanowiących składowe funkcji pragmatycznej słowotwórstwa – z funkcji ekspresywnej i z funkcji poetyckiej, po drugie – założenie o systemowym charakterze języka i jego wielofunkcyjności. Za zasadniczą dla opisu zjawisk językowych uznano opozycję narzędzia działań językowych – działania na narzędziach językowych (por. Bogusławski 2008), z którą powiązano dwa rodzaje właściwości wyrażeń językowych w aspekcie ich współpracy z kontekstem – właściwości wynikające z zależności, na które użytkownicy języka wpływu nie mają (oparte na konwencjach semantycznych, odniesienia i gramatycznych) i wynikające z zależności, na które użytkownicy języka mają wpływ (oparte na konwencjach pragmatycznych). W działalności językowej ‘wolność działania’ daje użytkownikowi wybór i możliwość łamania reguł oraz odchodzenia od konwencji w złożonym procesie generowania tekstów, obejmującym odtwarzanie i przekształcanie elementów języka. Możliwość nieautomatycznego przekształcania wyrażeń, przeciwstawiająca się ich automatycznemu przekształcaniu, pomaga nadawcom w realizacji celów pozakomunikacyjnych. Wśród środków służących nadawcy do realizacji wskazanych celów znajdują się takie, których użycie podporządkowane jest pragmatycznej funkcji słowotwórstwa, będącej składową pragmatycznej funkcji języka.
Pragmatyczny komponent reguł derywacyjnych proponuje się rozpatrywać a) w kontekście polifunkcyjności słowotwórstwa, uwzględniając, że jest ono jednym z mechanizmów nominacji i ekspresji w języku, b) w kontekście produktywności środków słowotwórczych, rozumianej jako potencja i realizacja potencji, obejmująca dwa plany języka – synchroniczny i diachroniczny, c) w kontekście opozycji langue – parole, uwzględniając różne rozumienie analogii, w tym dla wskazanej opozycji najistotniejsze jej rozumienie jako proporcji oddającej różnicowy charakter języka. Funkcja pragmatyczna słowotwórstwa jest powiązana z funkcjami środków słowotwórczych, a także z funkcjami wypowiedzi. Leży ona u podstaw wyboru środków słowotwórczych, wpływa na ich uporządkowanie linearne, prowadzi do generowania przez użytkowników języka wyrażeń równoznacznych, które są wykorzystywane w tekstach w celach pozareprezentatywnych.
W dalszej części pracy uwaga została poświęcona dwóm funkcjom, składającym się na funkcję pragmatyczną słowotwórstwa – funkcji ekspresywnej i poetyckiej. Punktem wyjścia w dotarciu do mechanizmów, decydujących o realizacji wymienionych funkcji w kręgach konkretnych użyć, są dwa typy kontekstów syntagmatycznych – wewnętrzny, związany z tym, że wyraz pochodny słowotwórczo jest konstrukcją; zewnętrzny – związany z tym, że derywat jest używany w wypowiedzeniach. Ustalenie właściwości pragmatycznych formacji opiera się na założeniu, że użycie każdego wyrażenia językowego jest związane z sytuacją, a wśród wyrażeń językowych są takie, które mogą być użyte w każdej sytuacji, oraz takie, które są sytuacyjnie zdeterminowane. Za A. Bogusławskim (1973: 121-151) przyjęto, że do cech wyrażeń, które odnoszą się do sytuacji ich użycia, czyli dotyczą właściwości pragmatycznych, należą te, które wynikają z motywacji akomodacyjnej i motywacji kauzatywnej pozareprezentatywnej jako czynników motywujących użycie wyrażeń równoznacznych. Czynniki te są składową procesów adaptacyjnych o charakterze celowościowym oraz decydują o tym, że użycie przez nadawcę danego wyrażenia spośród innych znanych mu wyrażeń równoznacznych nie jest tak samo prawdopodobne. Akomodacja polega na braku niepożądanej zmiany i ma charakter fakultatywny. Wybór wynikający z nastawienia nadawcy na uniknięcie niepożądanych stanów rzeczy jest określany jako „wybór stylistyczny”. Z kolei motywacja kauzatywna polega na obligatoryjnej zmianie, dotyczącej aktualizacji treści w świadomości odbiorcy jest to tzw. motywacja reprezentatywna, oraz na nastawieniu nadawcy na inne cele dodatkowe, które nie zawsze występują – jest to motywacja pozareprezentatywna. W jej obrębie można rozróżnić dwa typy nastawienia odnoszące się do postaw ludzkich – nastawienia instrumentalne, które polega na przechodzeniu od przedmiotu do czegoś innego i jest związane z dwoma rodzajami instrumentalizacji – emocjonalną i praktyczną, oraz nastawienie kontemplacyjne wobec przedmiotu, polegające na traktowaniu go jako ostatniej instancji.
Rozdziały III i IV monografii zawierają konkretne analizy językowe, podporządkowane podjętej w pracy problematyce wyboru wyrażeń językowych i sposobu ich przekształcania w danej sytuacji komunikacyjnej. W rozdziale III analizie poddano niesamodzielne znaki ekspresywne o pozytywnej i negatywnej wartości emotywnej, które jako formanty słowotwórcze mają zdolność przekształcania narzędzi językowych w wyrażenia synonimiczne względem innych wyrażeń, ale różniące się od nich pod względem pragmatycznym. Ustalono, że funkcję pragmatyczną ekspresywną, zgodną z ich potencjalną wartością ekspresywną, pełnią one wówczas, gdy łączą się z neutralnymi, nienacechowanymi pod względem pragmatycznym, podstawami słowotwórczymi lub z podstawami nieneutralnymi pragmatycznie, takimi, których nacechowanie nie różni się od nacechowania formantów. Wynika z tego, że realizacja funkcji ekspresywnej jest uwarunkowana przez kontekst wewnętrzny, w którym pojawia się formant. Z kolei realizacja potencjalnej wartości ekspresywnej derywatów o ekspresywnej funkcji formantów w wypowiedzeniach jest możliwa, gdy nadawca nie skorzysta z możliwości ekspresywnego użycia ekspresywnego znaku, polegającej na użyciu derywatu w nietypowym, odbiegającym od normy kontekście zewnętrznym.
W rozdziale IV zwrócono uwagę na derywaty, które uzyskują nacechowanie pragmatyczne w rezultacie przekształceń, polegających na stawianiu morfemów i derywatów w nietypowym dla nich kontekście, w nietypowych sytuacjach semantycznych i pragmatycznych. Takie odbieganie od normy jest przykładem poetyzacji kontrastywnej, wynikającej z motywacji kontemplacyjnej. Użycie derywatów na poziomie wypowiedzeń jest przykładem komizacji związanej prymarnej (por. Bogusławski 1973: 140-149). Z punktu widzenia odbiorcy, w interpretacji nie w pełni przeźroczystych derywatów poetyzacyjnych, zarówno tych, które są stawiane w nietypowym kontekście, jak i tych, w których morfemy są stawiane w nietypowym kontekście, kluczową rolę odgrywa kontekst syntagmatyczny i paradygmatyczny, pozwalający odbiorcy uchwycić mechanizm odstępstwa od konwencji.
Analizowane w pracy produkty derywacji odzwierciedlają złożoność reguł słowotwórczych, ale także ich zależność w zaprezentowanym ujęciu nie tyle od czasu, ile od człowieka jako użytkownika języka. Choć podjęte w pracy badania nie wyczerpują obszernego zagadnienia, jakim jest pragmatyczny komponent reguł derywacyjnych, to pokazują niebagatelną rolę słowotwórstwa w pomnażaniu leksykalnych środków synonimicznych, dzięki którym użytkownicy języka mają wybór, niesprowadzający się tylko do motywacji reprezentatywnej. System języka dostarcza narzędzi, które pomagają zrealizować instrumentalne i estetyczne cele nadawców poprzez różnego rodzaju operacje słowotwórcze. Zanurzanie się tych narzędzi w mówieniu odbywa się według określonych reguł pragmatycznych – inne możliwości mają derywaty będące rzeczywistą ekspresją, inne derywaty realizujące funkcję poetycką słowotwórstwa. Derywaty ekspresywne, u podstaw których leży motywacja instrumentalna emocjonalna, mają charakter bezpośredni w takim sensie, że nadawca w ich generowaniu korzysta bezpośrednio z reguł systemowych, a odbiorca w ich dekodowaniu bezpośrednio do tych reguł się odwołuje. Derywaty ekspresywne, u podstaw których leży motywacja kontemplacyjna, mają charakter pośredni. W ich generowaniu nadawca nie korzysta bezpośrednio z reguł systemowych. W ich interpretacji odbiorca bezpośrednio do tych reguł się nie odwołuje, ale na ich bazie odczytuje charakter odstępstwa od konwencji. Wynika to z faktu, że ma on do czynienia z wyrażeniami nie w pełni przeźroczystymi, wprowadzającymi pewną dwoistość w odbiorze wyrażeń. Ponieważ w analizie derywatów uwzględniono nie tylko słowotwórcze mechanizmy ich generowania, ale także ich funkcjonowanie w wypowiedzeniach, udało się pokazać, jak rysują się granice między ekspresywnym znakiem, użyciem ekspresywnego znaku, ekspresywnym użyciem ekspresywnego znaku i ekspresywnym użyciem znaku.
Obserwacja i analiza zjawisk słowotwórczych przyporządkowanych funkcji ekspresywnej i poetyckiej pozwoliły ukazać obszar języka mieszczący się między produktywnością i kreatywnością. Produktywność jest rozumiana jako zdolność, potencja systemu językowego, dająca użytkownikom możliwość niemal automatycznego tworzenia nowych leksemów według określonych reguł. Przez kreatywność z kolei rozumie się możliwości użytkowników języka związane z quasi-nieograniczonością ludzkiego działania, powalające im na odchodzenie od reguł systemowych. Innymi słowy, ukazano obszar wyznaczony, z jednej strony, przez konwencję, z drugiej zaś – przez inwencję.
This work addresses the pragmatic aspect of derivation rules and presents the study of a fragment of the issue of the pragmatic function of word formation, referring to the formulation and use of expressive expressions. The pragmatic function, which has been defined by the expressive, poetic, and stylistic functions of word formation, has been described in a broader context of the pragmatic function of language and other functions of word formation. It has been demonstrated that the word formation products, which have been commonly labelled as ‘expressive derivations’ in expert literature so far, result from the activities of language users applying language tools subjected to two motivation types: instrumental emotive and contemplative. These motivation types are the basis of the expressive and the contemplative functions. Such activities are used for senders’ non-communicative (non-representative) purposes and result from their expectation to evoke a certain change in the receiver, a change which exceeds the cognitive processes.
Chapter One of the monograph presents the diversity of researchers’ approaches towards pragmatics and different understanding of the pragmatic function of language in order to illustrate the thesis that statements which would be commonly accepted and which would cross conceptual and methodological borders are rare in linguistics (see Szumska 2008: 37-47). Current developments in word formation, taking into account the pragmatic issues addressed by scholars, have been reviewed. The lack of consent where the border between semantics and pragmatics (in the case of these approaches to pragmatics in which attempts at delineating such a border are made) should be established has been reflected in the description of word formation phenomena. Establishing the borders of the pragmatic aspects of derivation is challenging as the intellectual act of evaluation and emotive expression exist jointly in word formation means. Consequently, scholars find it difficult to separate subjective and evaluative opinions from descriptive statements (see Nagórko 2003a: 222-223), which leads to that various mixed-types can be distinguished in derivation typologies, depending on the functions of formatives, as well as to that a division into various word formation categories is made, constituting the major obstacle to establishing the border between semantic and pragmatic derivations.
Chapter Two is devoted to theoretical and methodological issues and specifies the detailed objectives of the monograph, including: 1. determination of the scope of the pragmatic function and its place in language, 2. presentation of the role of emotive and contemplative motivation, each constituting the basis of the expressive and the poetic function of word formation, 3. determination of the scope of the expressive and the poetic function as the constituents of the pragmatic function, 4. definition of the mechanisms of generating the derivations which fulfil the expressive and the poetic function, 5. presentation of the role of the syntagmatic and the paradigmatic context in decoding derivations. The sources of nominal derivations, which are the basic research material in this work, have been indicated: a) dictionaries: DSS, ISJP, MSSiMP, SPP, SPPiW, SSM, USJP, b) NKJP resources (for the explanation of abbreviations and acronyms see p. 160) and c) online texts that can be classified as correspondence (e-mail as well as discussion groups, letters and fora) or conversation (chats, online small-talks).
Chapter Two introduces the major theses determining the methodological solutions used in the monograph. In order to study a fragment of the issue of the pragmatic function in word formation, the first thesis assumes that the role of word formation in creating expressive expressions results from two functions which are the constituents of the pragmatic function of word formation – the expressive and the poetic one. Secondly, it has been accepted that language is a multifunctional system. It has been recognised that the major opposition to describe linguistic phenomena is: “linguistic activities tools – activities using the linguistic tools” (see Bogusławski 2008). Two types of the properties of expressions in respect to their relation to the context have been distinguished: the properties resulting from the dependence which is beyond the users’ control (based on semantic conventions, references, and grammar) and the properties resulting from the dependence which is within language users’ control (based on pragmatic conventions). In linguistic activity the ‘freedom to act’ provides the user with the choice to depart from conventions in the complex process of text generation, including the reconstruction and transformation of linguistic elements. The possibility not to transform expressions automatically, opposed to the automatic transformation, helps the senders pursue non-communicative objectives. The means to accomplish these objectives include those whose use is subordinated to the pragmatic function of word formation, which is a constituent of the pragmatic function of language.
It is suggested that the pragmatic component of derivation rules should be examined in the context of:
a) polyfunctionality of word formation, taking into account that it is one of the nominalisation and expression mechanisms in language;
b) productivity of word formation means, understood as potency and potency realisation, including two language relationships – the synchronic and the diachronic one;
c) the langue – parole opposition, taking into account different understanding of analogy. It is essential that the opposition should be understood as the proportion reflecting the diverse nature of language. The pragmatic function of word formation is connected with the functions of word formation means as well as with the functions of an utterance. It constitutes the basis of the selection of word formation means, influences their linear order, leads to that language users formulate synonymous expressions that are applied in texts for non-representative purposes.
Further in the monograph, attention has been devoted to two functions constituting the pragmatic function of word formation – the expressive and the poetic one. The starting point to identify the mechanisms determining the fulfilment of the said functions in particular uses are two types of syntagmatic contexts: the internal one, owing to which the derivation can be recognised as a structure, and the external one that makes the derivation is used in utterances. Establishing the properties of pragmatic forms relies on the assumption that the use of each expression is connected with a situation and that some expressions can be used in every situation, whereas the use of others is determined by a particular situation. Following Bogusławski (1973: 121-151), it has been accepted that the properties of the expressions determined by the situation of their use, that is the pragmatic properties, include those resulting from accommodation motivation and non-representative causative motivation as the factors motivating the use of synonymous expressions. These factors are a constituent of purpose-oriented adaptation processes and determine that the sender’s choice to use a particular expression from the other synonymous expressions they know is not equally probable. Accommodation is the lack of undesirable change and is optional. The choice resulting from the sender’s intention to avoid undesirable circumstances is referred to as the ‘stylistic choice’. Causative motivation includes an obligatory change concerning the update of the content of the message in the receiver’s consciousness (so-called representative motivation) and the sender’s assumption of additional objectives which are not always present (so-called non-representative motivation). Two kinds of approaches to human attitudes can be distinguished within causative motivation. The first one is the instrumental attitude which means transition from the subject to something else and is connected with two types of instrumentalisation – emotive and practical, whereas the other one is the contemplative attitude towards the subject, which means that the subject is treated as the ultimate point of reference.
Chapters Three and Four contain concrete linguistic analyses concerned with the issue of the selection of expressions and the manner of their transformation in a given communication situation. Chapter Three is an analysis of dependent expressive signs of positive and negative emotive value. As affixes, these signs can transform language tools into expressions which will be synonymous to but pragmatically different from other expressions. It has been established that they fulfil their pragmatic expressive function, corresponding to their potential expressive value, when they combine with neutral, pragmatically unmarked, word formation roots or with roots which are not pragmatically neutral but whose markedness is not different from that of affixes. This means that the fulfillment of the expressive function is determined by the internal context in which the affix appears, whereas the realisation of potential expressive value of derivations with expressive function of affixes in utterances is possible when the sender does not resort to the possibility of expressive use of an expressive sign, consisting in using the derivation in an atypical, non-standard external context.
Chapter Four has been devoted to the derivations which become pragmatically marked as a result of transformations consisting in placing morphemes and derivations in an atypical context as well as in atypical semantic and pragmatic situations. Such a deviation from the standard is an example of contrastive poetisation, resulting from contemplative motivation. The use of derivations in utterances is an example of contrastive poetisation (Polish: komizacja związana prymarna, see Bogusławski 1973: 140-149). From the receiver’s perspective, the syntagmatic and the paradigmatic contexts, allowing to identify the mechanism of deviation from convention, play the key role in the interpretation of not fully transparent poetisation derivations, both those used in an atypical context and those whose morphemes are used in such a context.
The results of derivation analysed in the monograph reflect the complexity of the rules of word formation and, in the approach assumed in the work, their dependence on human beings as language users rather than on time. Even though the research discussed in the monograph does not exhaust the broad topic of the pragmatic component of derivation rules, it demonstrates the substantial role of word formation in multiplying lexical synonyms means, owing to which language users have a choice which is not limited to representative motivation exclusively. The linguistic system provides tools which help senders pursue their instrumental and aesthetic objectives through various word formation operations. These tools become immersed in speech following certain pragmatic rules – the derivations which are real expression offer possibilities other than the derivations which fulfil the poetic function of word formation. A result of emotive instrumental motivation, expressive derivations are direct ones, meaning that while creating them, the sender relies directly on system rules to which the receiver refers while decoding the derivations. On the other hand, expressive derivations which stem from contemplative motivation are indirect as the sender does not use system rules directly when creating them and the receiver does not refer to them directly while interpreting them but relies on them to specify the type of deviation from convention. This results from the fact that the receiver is faced with expressions which are not fully transparent and which cannot be interpreted unambiguously. As the analysis of derivations includes both the word formation mechanisms of their creation and their functioning in utterances, it has been possible to demonstrate how the borders between an expressive sign, the use of an expressive sign, the expressive use of an expressive sign, and the expressive use of a sign are established.
The observation and the analysis of word formation phenomena assigned to the expressive and the poetic function have enabled the presentation of a linguistic area situated between productivity and creativity. Productivity is understood as an ability, a potency of a linguistic system, offering users the possibility of almost automatic creation of new lexemes according to certain rules, whereas creativity is meant as language users’ possibilities connected with the quasi-unlimitedness of human activity, allowing them to disregard system rules. In other words, what has been demonstrated is an area defined by convention on the one hand and by invention on the other.
