Kulturowe instrumentarium panowania

Abstract

Ostatnie dwadzieścia lat minionego wieku przyniosło w krajach Europy Środkowej i Wschodniej szereg rewolucyjnych w charakterze i skutkach przemian systemów społeczno-politycznych tego regionu. Uwidaczniają się one nie tylko w domenach zainteresowań rozstrzygnięć systemowych na poziomie międzynarodowym i państwowym, ale również w codziennym życiu obywateli tych krajów oraz w funkcjonowaniu ogromnego zakresu różnorodnych formalnych i nieformalnych instytucji społecznych. Najbardziej widocznym aspektem tych zmian są przekształcenia ładu polityczno-ekonomicznego tych krajów, które dotknięte zostały przez burzę historycznych przemian, dzięki którym do głosu doszła możliwość obywatelskiego samostanowienia. Wydaje się więc, że najtrafniejszym określeniem odnoszącym się do najważniejszych skutków owych zmian jest wzrost zakresu wolności. Wolność ta stała się udziałem znakomitej większości mieszkańców tej części Europy i jest to wolność dwojakiego rodzaju. Wolność od zniewalającego systemu politycznego i wolność do stanowienia o swojej przyszłości, do podejmowania przez jednostki - jako działających podmiotów - różnorodnych ważkich decyzji. Rzecz jasna tego rodzaju nowa sytuacja (nowa zarówno w sensie jakościowym, jak i co do zwiększenia się jej zakresu) potrzebuje różnorodnych mechanizmów legitymizacji kulturowej. Dla przykładu, w przypadku Polski w okresie panowania systemu komunistycznego zasadniczą i właściwie jedną względnie niezależną od państwa instytucją wspierającą wolnościowe dążenia obywateli był Kościół rzymskokatolicki. Obecnie ten swoistego rodzaju monopol Kościoła w zakresie promowania idei wolnościowych skończył się nieodwołalnie. Nowe możliwości budowania społeczeństwa obywatelskiego znalazły oparcie w ideologii wolnego, demokratycznego państwa polskiego. Owa ideologia o liberalnodemokratycznym charakterze, głosząca podmiotowość jednostki stanowi nieodłączny wymiar owych przemian (przynajmniej w zakresie kultury idealnej, a więc postulowanej). Zdawać jednakże trzeba sobie sprawę z tego, iż wolność owa nie jest wyzwolona od różnorodnych uwarunkowań, determinant i ograniczeń. Nie jest więc to wolność pełna. Taka jednak wolność, jak doskonale ukazuje nam to teoria społeczna i choćby filozofia, jest niemożliwa. Także w krajach demokratycznych, co trąci nieco truizmem, funkcjonuje wiele mechanizmów, systemów ideologicznych i procesów, które ograniczają ową podmiotowość jednostki. Owo ograniczenie w sposób konieczny nie musi budzić naszej dezaprobaty. Jesteśmy - czy tego chcemy, czy nie - jednostkami na wskroś społecznymi. Żyjemy w społeczeństwie i podlegamy jego kontroli. Przynależymy też, czasem dobrowolnie (z wyboru), czasem z przypisania do różnorodnych grup społecznych, w tym także do zbiorowości o wspólnotowych charakterze (jak np. grupy religijne). To one właśnie wraz z dominującym systemem politycznym oraz ogromnym wpływem mass mediów wywierają na nas różnorodne presje i kierunkują wiele naszych działań oraz sposobów myślenia. Odrzucając negatywne konotacje znaczeniowe i wartościujące terminu manipulacja możemy stwierdzić, że także dzisiaj, choć w innej formie i w innym zakresie, stanowi ona nieodłączny element naszego życia.