Dawne i współczesne zegary słoneczne w Toruniu na tle rozwoju metod pomiaru czasu

Abstract

Zegar słoneczny jest najbardziej naturalnym, a zarazem jednym z pierwszych instrumentów, jakie stosowano do pomiaru czasu. Autorzy podejmują próbę przedstawienia historii toruńskich zegarów słonecznych, która dotąd nie była przedmiotem tak szczegółowych opracowań. Należy sądzić, że podobnie jak w wielu miastach średniowiecznej Europy, zegary słoneczne stosowane były również w Toruniu, przypuszczalnie od samego początku. Zapewne również później, po pojawieniu się w Toruniu mechanicznych zegarów wieżowych towarzyszyć im musiały jakieś zegary słoneczne, które były wówczas powszechnie stosowane do regulacji chodu i korekty wskazań mechanizmów zegarowych. Niestety, te najstarsze toruńskie zegary słoneczne, nie zachowały się do naszych czasów. Nie udało się również natrafić na żadne wzmianki o nich. Udokumentowana historia toruńskich zegarów słonecznych zaczyna się dopiero w lutym 1704 r. Wówczas, niecałe 5 miesięcy po zniszczeniu wieży Ratusza Staromiejskiego wraz z zegarem mechanicznym i dzwonami, niejako w zastępstwie, na Bramie Chełmińskiej umieszczono publiczny zegar słoneczny. Miał on, jak należy przypuszczać, pełnić tymczasowo rolę zegara miejskiego. W 1740 r., po zakończeniu odbudowy Ratusza, w środkowym oknie szczytu południowej elewacji zamontowano duży, wertykalny zegar słoneczny. Prawdopodobnie miało to być prowizoryczne rozwiązanie kłopotów z korzystaniem ze wskazań zegara mechanicznego, który 12 lat wcześniej zainstalowano na odbudowanej wieży. Mimo to ratuszowy zegar słoneczny przetrwał około 160 lat i został usunięty dopiero pomiędzy r. 1899 a 1903. Jego wygląd został uwieczniony na XVIII. w. grafikach i XIX. w. fotografiach. Na ich podstawie można wnioskować, że był to prosty zegar jednofunkcyjny. Inny toruński zegar słoneczny został odnotowany jedynie w lokalnej tradycji. Według niej Mikołaj Kopernik miał zaprojektować, a może i wykonać, zegar słoneczny na świętojańskiej farze. Obecnie nie można zweryfikować tego podania. Faktem jest, że na jednej z południowych przypór tego kościoła, jeszcze pod koniec XX w. zachowany był polos i resztki tynku pozostałe po tarczy jakiegoś, prawdopodobnie jednak młodszego niż ten przypisywany Kopernikowi, lub później odnawianego, zegara. Do czasów współczesnych w Toruniu przetrwały jedynie dwa historyczne zegary słoneczne. Oba, pochodzące z końca XIX w., zegary wertykalne zostały zaprojektowane głównie w celu dekoracji nowo wznoszonych budynków. Jak się wydaje zegar umieszczony na szczycie fasady kamienicy przy ul. Św. Katarzyny 6, z 1895 r., stanowi rodzaj pamiątki po zegarze ratuszowym z 1740 r., na którym jest prawdopodobnie wzorowany. Drugi zegar, wkomponowany w fachwerkową elewację, pochodzącej z 1899 r., willi przy ulicy Konopnickiej 16, jest niestety uszkodzony. Kolejne zegary słoneczne w przestrzeni publicznej Torunia pojawiły się dopiero pod koniec lat 60. i na początku 70. XX w. Ich zasadniczym zadaniem miało być upamiętnienie 500. rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika. Niektóre z nich zasługują na uwagę, gdyż przedstawiają sobą głębsze treści astronomiczne, a nawet, poprzez swoją koncepcję artystyczną, manifestują pewne idee światopoglądowe.

A sundial is the most natural, and at the same time the first known instrument invented and used for measuring time. The authors of this publication take an effort to display the history of the sundials situated in the city of Toruń. These sundials have never been subjected to such detailed studies before. It is reasonable to assume that, similarly to the other cities of the Medieval Europe, sundials were used also in Toruń probably from beginning of XIII century. Even later, when mechanical tower clocks were installed, the sundials were still widely used. Their readings served as reference for setting and correcting the mechanical clocks. Unfortunately, those older sundials of Toruń are not preserved until now. No information about them has been either found in the literature. Documented history of the sundials of Toruń starts only in February 1704. Then, almost five months after the Town Hall belfry with its mechanical clock and bells had been damaged, a publicly available sundial was installed on the Chełmińska Gate. This clock was assigned, as we assume, to function as a temporary metropolitan clock. In 1740, after the Town Hall had been rebuilt, a big, vertical sundial was installed in the middle window on the southern elevation of the building. That was probably expected to be the temporary solution to the problems with readings of the mechanical clock, installed twelve years earlier on the renovated belfry. Although intended as a provisional project, the sundial installed on the Town Hall survived about 160 years and was removed only after 1899 and before 1903. The sundial’s appearance was immortalized by graphics from XVIII century, and in 19th century photographs. Based on these evidences we may conclude that it was a simple, one-function sundial. Another sundial in Toruń was only recorded in local ancient legends and popular tales of the town’s history. It is often mentioned there that Nicolaus Copernicus was supposed to design, and maybe also to make the sundial on the St. John’s parish church. It is now impossible to verify this thesis. It is a fact, however, that still in the twentieth century, on one of the southern buttresses of this church there were yet visible: gnomon and some parts of plaster – the remains of a dial of a sundial, but possibly a younger one than that ascribed to Nicolaus Copernicus. Only two historical sundials are preserved in Toruń until the present time. They both come from the late XIX century. They are of vertical type and had been designed mainly for decorative purposes – they were used to ornament buildings. The sundial situated at the top of the facade of a tenement house on św. Katarzyny 6 Street, manufactured in 1895, is a sort of a memento after the Town Hall sundial from 1740 – and was probably modeled after it. The second sundial, integrated with the timber-framing elevation from 1899 of a villa on Konopnicka 16 Street, is unfortunately broken. The next sundials in the public area of Toruń appeared in the late 1960s and early 1970s. Their main purpose was to commemorate the 500th birthday of Nicolaus Copernicus. Some of them are interesting, as they display riveting astronomic ideas. They also, through their artistic concept, demonstrate some general outlooks.