Krzyżacki murowany zamek komturski w Kłajpedzie w świetle średniowiecznych źródeł pisanych

Abstract

Na podstawie przeprowadzonej analizy źródeł udało się ustalić, że pierwszy gród (o charakterze drewniano-ziemnym) wzniesiono w Kłajpedzie w 1253 roku. Wbrew twierdzeniom dotychczasowych uczonych wspomniany w dokumencie z 1254 roku „Bergfried” był drewnianą wieżą zlokalizowaną w bliskim sąsiedztwie grodu na jakiejś wyspie w ujściu wód Zalewu Kurońskiego do Bałtyku. W 1290 roku warownię na planie czworoboku – prostokąta otaczał mur kamienny (potwierdzony w 1323 roku). Niestety, zabudowa przestrzeni jej wnętrza z tego czasu nie jest znana. Zarówno w źródłach trzynasto-, jak i czternastowiecznych, redagowanych w języku łacińskim, była ona określana mianem „castrum”. Cała trudność w interpretacji odnośnych przekazów polega na tym, że przynajmniej do lat dziewięćdziesiątych XIV wieku nie da się bezspornie udowodnić lokalizacji tej warowni w miejscu późniejszego zamku (a w tym czasie przynajmniej dwukrotnie padała ona ofiarą pożarów – 1360, 1379). Stąd też pozbawione jakichkolwiek podstaw były sugestie dotychczasowych uczonych o rzekomych podobieństwach w połowie XIV stulecia układu przestrzennego murowanego zamku komturskiego w Świeciu i w sumie nie wiadomo jak wyglądającej warowni w Kłajpedzie. Analiza dotąd nieuwzględnianych przez badaczy źródeł pisanych pozwoliła stwierdzić, że jakaś murowana zabudowa przestrzeni zamkowej w Kłajpedzie („gemach” komtura, piekarnia, kościół) istniała w pierwszej dekadzie XV wieku. Najprawdopodobniej w 1408 roku rozpoczęła się gruntowna przebudowa tej warowni na planie regularnym (czworobocznym lub prostokątnym), co mogło iść w parze z wyburzaniem starych budynków. Intensyfikacja prac nastąpiła w 1417 roku, ale z tego czasu są jedynie dowody na istnienie pełnej zabudowy (w konfiguracji piwnice, parter, piętro, strych) dwóch skrzydeł zamku wysokiego. Być może dwa pozostałe (otoczone obwodowym murem obronnym) pozostały niezabudowane. Nie wiadomo, czy już wówczas wzniesiono cztery narożne, okrągłe wieże, co jako pewnik przyjmowano w dotychczasowej literaturze przedmiotu (potwierdzone dowodami są jedynie dwie). Na błędnych przesłankach opierała się również teza o istnieniu zbudowanej jeszcze przed połową XIV wieku osobno stojącej (na dziedzińcu) głównej wieży zamkowej („Bergfried”). Takiej w warowni w Kłajpedzie w ogóle nie było.

The analysis of written sources allows to claim that the first fortified settlement (constructed of wood and earth) was erected in Klaipeda (Memel in German, Klaipėda in Lithuanian) in 1253. In 1290, the square-rectangular stronghold was surrounded by a stone wall (it was confirmed in sources dating back to 1323). Unfortunately, the castle’s interior enclosure at that time is unknown. In sources dating back to the 13th and 14th centuries, published in Latin, a stronghold like this was called a “castrum”. The analysis of the sources, disregarded so far by researchers, demonstrated that a brick castle’s interior enclosure in Klaipeda (“Gemach” of the commander, bakery, church) had existed in the first decade of the 15th century. Most likely in 1408 the castle was thoroughly redeveloped (to take a quadrangular or rectangular shape), and this could be accomplished concurrently with the demolition of old buildings. Construction works accelerated in 1417, yet the entire interior enclosure (i.e., basements, the ground floor, first floor, attic) – that dates back to this time – can be confirmed only in two wings of the high castle. Probably the other two wings (surrounded by enclosure walls) remained undeveloped. It is not known whether the four round corner towers had been already there; tangible evidence exists only with regard to two of them. The so-far existing research hypothesis is also based on false premises: it claimed that the main castle tower (“Bergfried”), erected as early as before the mid-14th century, was a free-standing bergfried in the castle courtyard. In Klaipeda, such a stronghold never existed. Translated by Ewa Kościałkowska-Okońska