Dualność dzieci i starców w polskiej kulturze ludowej

Abstract

W studiach etnograficznych jak dotąd nie podjęto próby łącznego potraktowania dzieci i starców ani w aspekcie społeczno-gospodarczym, ani symbolicznym. Uczynienie tego w niniejszym artykule wiąże się ze specyfiką kultury ludowej. Mityczny światopogląd, cechujący tradycyjną kulturę chłopską, organizował ją w oparciu o dychotomię orbis interior – orbis exterior. Ludowa rzeczywistość rozpięta była pomiędzy „swoim” i „obcym”. Podobnie wyglądało życie wiejskich dzieci i starców. Z jednej strony byli oni typowymi przedstawicielami własnej społeczności, z drugiej natomiast jednostkami wyróżnionymi spośród „swoich”. Ich społeczna i gospodarcza marginalizacja, czyniona m.in. ze względu na nieproduktywny wiek, spotykała się z mityczną – sakralizującą waloryzacją. W swoim artykule eksponuję tę dwoistość. Sposób, w jaki traktowano dzieci i starców, przypominał ambiwalentny stosunek do „obcych”. Najmłodsi i najstarsi członkowie społeczności wiejskich, umiejscowieni na granicach ludzkiej egzystencji, znajdowali się najbliżej zaświatów. W tradycyjnym światopoglądzie szczególne momenty biologiczne, takie jak np. narodziny i śmierć, były bowiem uważane za zjawiska silnie związane ze sferą sacrum. Artykułu uzupełnia charakterystykę kultury ludowej podjętą od strony jej mieszkańców. W tekście wykorzystuję materiał etnograficzny i folklorystyczny, odnoszący się głównie do ziem polskich z drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX wieku. Okazjonalnie, dla zilustrowania podnoszonych kwestii, sięgam po dane z zakresu etnologii pozaeuropejskiej, studia z historii powszechnej oraz współczesne badania interesujących mnie grup wiekowych podejmowane przez psychologów i socjologów.

An attempt to approach jointly the issue of elders and children, either in a socio-economic aspect, or a symbolic one, has not been taken up so far in ethnographic studies. The attempt do so in this article is strictly connected with the peculiarity of folk culture. Mythical paradigm, typical of traditional rural culture, organised this culture taking into account the dichotomy orbis interior – orbis exterior. Rural reality was stretched between ‘the self’ and ‘the other’, as was constructed the life of children and elders in rural communities. On one hand, they were typical representatives of their communities; on the other hand, they functioned as individuals separated from the group. Their social and economic marginalization, which resulted from, among others, their unproductive age, was confronted with mythical and sacral valorisation. This article emphasizes this duality. The way children and elders were treated was reminiscent of the ambivalent attitude towards ‘the others.’ The youngest and oldest members of rural communities were placed on the frontiers of human existence, thus close to the supernatural. In traditional mentality, biological aspects, such as birth or death, were viewed as closely related to the realm of sacrum. This article contributes to the description of folk culture that focuses on its particular representatives. It contains ethnographic and folklorist materials pertaining to Polish culture from late 19th and early 20th century. Occasionally, for the sake of illustration, data from extra-European ethnology are resorted to, as well as historical studies and psychological or sociological researches within the age groups in question.