Gromadzenie zasobu w archiwach polskich w latach 1945-1989. Problem badawczy i przegląd podstawowej literatury

Abstract

Wydawać by się mogło iż termin "gromadzenie" - powszechnie używany w polskiej archiwistyce - jest terminem posiadającym jednoznacznie określone pojęcie i zakres. Niestety, dla potrzeb niniejszego opracowania konieczna była próba określenia przedmiotu i zakresu gromadzenia zasobu. Przyjęto, że jest to jedna z czterech - obok przechowywania, opracowywania i udostępniania - podstawowych funkcji archiwów, która polega na uzupełnianiu zasobu o nowe materiały. Nie jest ono działaniem przypadkowym, a zachodzącym na ściśle określonych zasadach. Możliwe jest do prowadzenia dzięki właściwemu kształtowaniu narastającego zasobu i przestrzeganiu zasad kierujących jego rozmieszczeniem. Nie zawsze gromadzenie jest działaniem systematycznym - periodyczność uzupełniania zasobu archiwów historycznych o nowe materiały archiwalne jest w zasadzie możliwa tylko w ramach sieci archiwalnej. Dlatego też czasem gromadzenie zasobu przez archiwa o charakterze historycznym powinno również oznaczać konieczność nabywania materiałów archiwalnych pozostających w rękach prywatnych, czy wytworzonych i przechowywanych przez instytucje funkcjonujące poza siecią archiwalną.

Konsekwencją takiego rozumienia gromadzenia zasobu archiwalnego jest konieczność zbadania zarówno mechanizmów kształtowania, jak i rozmieszczania zasobu. Poznanie zasad sprawowania nadzoru nad narastającym zasobem archiwalnym, kryteriów i metod oceny wartości archiwaliów, zasad brakowania dokumentacji o charakterze czasowym.

Traktując gromadzenie zasobu jako problem badawczy nie można jednak rozpatrywać go autonomicznie, w oderwaniu od innych zadań stawianych archiwom. Nigdy bowiem nie gromadzono dokumentów tylko po to, by je gromadzić, zawsze temu działaniu przyświecał jakiś cel. Spostrzeżenie to powinno determinować chronologicznie badania nad gromadzeniem zasobu w archiwach polskich - na przykład do okresu 1945-1989, w którym zadaniami archiwów przez cały czas było obok gromadzenia, przechowywanie, opracowywanie i udostępnianie zasobu, a same archiwa funkcjonowały w państwie o określonym systemie politycznym, którego totalny charakter mógł wpływać również na cel działania i rzeczywistą pracę archiwów. Kwestią dyskusyjną jest natomiast rozciągnięcie zakresu badań nad gromadzeniem archiwaliów na wszystkie sieci archiwów, bądź ograniczenie ich do jednej wybranej - jak choćby sieć archiwów państwowych, najbardziej rozwiniętej i narażonej na ingerencję czynników spoza dziedziny archiwalnej.

Liczna, choć szczegółowo traktująca zagadnienia wchodzące w zakres badań literatura oraz różnorodny - publikowany i niepublikowany - materiał źródłowy umożliwiają przeprowadzenie badań nad szeroko rozumianym gromadzeniem zasobu w polskich archiwach w latach 1945-1989. Tym nie mniej jednak złożoność problematyki skłaniać powinna do rozważania możliwości podzielenia badań na kilka etapów kolejno poświęconych naświetleniu poszczególnych zagadnień - na przykład polityki kształtowania i rozmieszczenia zasobu. Potraktowanie ich w możliwie szerokim kontekście zmian w polskiej humanistyce, osobno postrzeganej archiwistyce, polityce państwa wobec nauki nie powinno pociągnąć za sobą negatywnych skutków.

In would appear that term "collecting" - generally used in Polish archive studies - has unambiguously meaning and scope. Unfortunately, for the purposes of present paper indispensable turned out an attempt at specifying the subject and scope of holdings collection. It was assumed that this is one of five - beside storing, arrangement, description and making accessible - basic tasks of archives, which consist in replenishing the holdings with new materials. It is not accidental action; it must follow precisely defined rules. It becomes executable thanks to suitable shaping of increasing holdings and its territorial pertinence. Not always collecting is systematical operation - periodicity of replenishing the record of historical archive with new archival materials is in principle possible merely within the confines of archival network. Therefore, sometimes completing holdings of archives of historical character require purchasing archival materials being a private property or generated and kept by institutions that function beyond archival network.

Perceiving collecting record as scientific matter, one cannot consider it alone, separately from others tasks that archives face. Files were never collected without a serious reason and purpose. This remark should determine chronological studies on collecting records in Polish archives, for example in period 1945-1989 when archives permanently fulfilled - beside collecting - tasks of storing, arrangement, description and making accessible the holdings, and they functioned in the state of specific political system, of which totalitarian character could have also affected the aim of archives operating and their actual functioning. Controversial problem is whether to expand the scope of studies on collecting archival materials on all archive networks or to limit it to one selected network, for instance network of state archives, the most developed one and being a subject to beyond-archival interference.

Rich, although dealing with details of mentioned studies questions, literature alongside with diverse - published or not published - source material enable carrying out studies on widely interpreted collecting records in Polish archives in years 1945-1989. Nevertheless, complexity of discussed matter should induce to consider dividing studies into several stages, identifying in turn particular problems, for instance policy of formation and arrangement of collections. Dealing with them from as wide as possible point of view of changes in Polish humanities, separately perceived archive studies, state policy toward science should not bring any negative consequences.