Paradygmat stylu: rzeźba francuska w Warszawie 1935 roku

Abstract

The Paradigm of Style focuses on the notion of national tradition and on the idea of national identity perceived as intellectual constructs, which in Europe of the 1930s were supposed to serve non-artistic purposes – ideologization of aesthetics and political propaganda. The issue of an idiosyncratic national style that was freed from foreign influences and stigma, and expressed specific racial features and a ‘tribal temperament’ was also an important element of the critical and theoretical discourse of the period. The article refers to the diversified employment of these conceptual categories while analyzing the reception of the exhibition of French sculpture organized in 1935 under the auspices of the French government at the Institute of Art Propaganda in Warsaw – a venue of crucial importance to the cultural policy of the Polish state. Paul Jamot, Louis Hautecour, and Claude Roger-Marx had selected exhibits that were to exemplify the development of French sculpture over the past sixty years. Yet the choice proved to be overtly tendentious and ideologically biased since all strands of modernism and avant-gardism had been erased from the scenario. A hundred and one sculptures and forty-three drawings of thirty-three artists (including Auguste Rodin, emile Antoine Bourdelle, Aristide Maillol, Charles Despiau, Joseph Bernard) testified to the ambitious scope of this enterprise which was meant to enhance the nationalist propaganda goals disseminated in the country, where under the cover of democracy and neohumanism, the wave of xenophobia intensified, and traditionalist and regionalist slogans were to defy the cosmopolitan ethos of the Parisian artistic milieu. Apart from the catalogue entry penned by Hautecour, Paul Jamot and Pierre Francastel delivered lectures on the history of French art in order to emphasize the specificity of its evolution and its idiosyncratic features. Warsaw critics highly praised the presentation of French sculpture. Apart from numerous reviews of the exhibition, surveys of French sculpture, reaching as far back as the Middle Ages, were published in the periodicals. The Paradigm of Style articulates basic criteria of evaluation and the ways of classification which were referred to French modern sculpture in Polish art criticism of the 1930s. Furthermore, the narrative explores a questionnaire featured in a 1937 issue of the journal “Głos Plastykow” (“The Voice of Artists”) that had been carried out among Polish sculptors in order to elicit their opinions on contemporary native sculpture, and, what is noteworthy, also on French sculpture. Proponents of a wide range of artistic trends responded to it, from adherents to Neoclassicism and Neorealism, through exponents of different shades of syncretism, up to the leading figures of Constructivism. It thus seems intriguing to juxtapose the accounts provided by Polish and French authorities from the art world in an attempt to grasp at the cross-section of diverse axiological and historiographical perspectives, the semantic content of such categories as “the genius of the Latin race,” “the French spirit,” “national art,” and “native style” – the key notions of the 1930s’ reflection on art throughout Europe. The article shows, that Polish commentators perceived neoclassical French sculpture as a modern reinterpretation of the Greco-Roman antique and, simultaneously, as a reconsideration of the Gothic tradition. It appeared to be homogenous enough, in the opinion of some critics, to denote a style, though for others it embraced an array of individualized sculptural formulae. Writers, who reflected upon the inherently diversified trend of twentieth-century classicism, employed terminology that was partly borrowed from Heinrich Wollflin. Moreover, they tended to construct certain antinomies, anticipating in a way Derrida’s theoretical explorations. Therefore, the Neoclassical movement appeared to be at once anti-academic, anti-naturalistic, anti-impressionist, antiexpressionist and anti-modernist. French sculpture was also evoked as a model for domestic artists to learn how to cultivate indigenous elements in art while preserving universalizing ambitions. Hence, the key notions of the 1930s critical discourse reveal their semantic vagueness and sometimes questionable relevance to the morphological and expressive features of the art works being discussed, as well as their openness to ideological manipulation and instrumental treatment. The discussed key-words connoted the slogans of nationalist ideology that was developing in France and Poland of the 1930s. They did not enable, however, precise morphological descriptions, analytic interpretations and classifying decisions within the critical discourse. They served well, though, in the process of constructing ‘proper’ national tradition.

Narracja Paradygmatu stylu koncentruje się na pojęciach tradycji narodowej i tożsamości narodowej pojmowanych jako intelektualne konstrukty, które w Europie lat trzydziestych XX wieku miały służyć pozaartystycznym celom, ideologizacji estetyki i politycznej propagandzie. Ważnym elementem krytyczno-teoretycznego dyskursu tamtych lat była także kwestia stylu narodowego, idiosynkratycznego, wolnego od obcych naleciałości i oddziaływań, dającego wyraz specyficznym cechom rasowym i „plemiennemu temperamentowi”. Zawarte w artykule rozważania nad tymi kategoriami ideowymi oparte zostały na analizie recepcji wystawy rzeźby francuskiej, zorganizowanej w 1935 roku pod auspicjami rządu francuskiego w warszawskim Instytucie Propagandy Sztuki, instytucji o kluczowym znaczeniu dla artystycznej sceny Drugiej Rzeczypospolitej. Ze strony francuskiej Paul Jamot, Louis Hautecoeur i Claude Roger-Marx, uznani historycy i krytycy sztuki, dokonali selekcji eksponatów pod kątem egzemplifikacji rozwoju rodzimej rzeźby na przestrzeni minionych sześćdziesięciu lat. Zakres prezentowanego dorobku rzeźbiarskiego nie odzwierciedlał jednak całokształtu przeobrażeń nowoczesnej rzeźby we Francji. Wszystkie nurty modernizmu i przejawy awangardyzmu zostały ze scenariusza wystawy wyeliminowane. Był on natomiast zgodny z linią propagandową wytyczoną w połowie lat trzydziestych XX wieku przez czynniki rządowe w kraju, w którym pod pozorami demokracji i neohumanizmu narastała fala nacjonalizmu i ksenofobii, przybierały na sile hasła tradycjonalizmu i regionalizmu zwalczające kosmopolityczny etos artystycznych środowisk Paryża. Sto jeden rzeźb oraz czterdzieści trzy rysunki wykonane przez trzydziestu trzech rzeźbiarzy (w tym: Auguste’a Rodina, Antoine’a Bourdelle’a, Aristide’a Maillola, Charlesa Despiau, Josepha Bernarda) świadczyły o ogromie organizacyjnego wysiłku i wadze tego wystawienniczego przedsięwzięcia, a także o ambitnym zamyśle twórców ekspozycji, którzy dążyli do wzmocnienia propagandowej polityki francuskiego rządu zakrojonej na międzynarodową skalę. Podobnie jak Louis Hautecoeur we wstępie do towarzyszącego wystawie katalogu, Paul Jamot i Pierre Francastel podkreślali w wygłoszonych w Warszawie wykładach idiosynkratyczne cechy rodzimej sztuki. Warszawska krytyka przyjęła ekspozycję z entuzjazmem. Omawiając wystawę rekonstruowała zarówno dzieje francuskiej sztuki rzeźbiarskiej (począwszy od romanizmu i gotyku), jak i ewolucję tradycji kulturowej Francji. W Paradygmacie stylu zostały wyartykułowane zasadnicze kryteria oceny i sposoby klasyfikacji, jakie w Polsce lat trzydziestych odnoszono do francuskiej rzeźby nowoczesnej. Prócz komentarzy do wystawy, do rozważań włączona została ogłoszona w 1937 roku przez redakcję „Głosu Plastyków” ankieta, skierowana do środowiska polskich rzeźbiarzy, gdyż jedno z postawionych w niej pytań dotyczyło opinii na temat rzeźby francuskiej. Opublikowano odpowiedzi twórców różnych orientacji, od neoklasycystów poprzez neorealistów po konstruktywistyczną awangardę. Intrygujące okazało się zestawienie sposobów postrzegania francuskiej rzeźby przez polskie i francuskie autorytety w zakresie sztuki; na przecięciu tych kilku perspektyw epistemologicznych i aksjologicznych ujawniło się bowiem znaczenie takich kategorii konceptualnych, jak „geniusz rasy” i „duch narodu”, słów-kluczy stosowanych w refleksji nad sztuką lat trzydziestych XX wieku zarówno we Francji, jak w Polsce. Artykuł pokazuje, że polska krytyka postrzegała francuską rzeźbę klasycyzującą jako współczesną reinterpretację antycznej rzeźby greckiej i francuskiego gotyku. W opinii niektórych komentatorów nurt ten był na tyle jednolity, że można było odnieść do niego kategorię stylu; dla innych zaś stanowił szerokie spektrum zindywidualizowanych formuł rzeźbiarskich. Zróżnicowany wewnętrznie neoklasycyzm dwudziestowieczny interpretowano posługując się terminologią wywodzącą się z repertuaru pojęć Heinricha Wölfflina i antytetycznymi zestawieniami artystycznych zjawisk. Tak więc nurt ten został scharakteryzowany jako anty-akademicki, anty-naturalistyczny, anty-impresjonistyczny, anty-ekspresjonistyczny i anty-modernistyczny zarazem. Ponadto francuska rzeźba miała dostarczać rodzimym twórcom przykłady kultywowania narodowych elementów w sztuce, bez zatracania uniwersalistycznych ambicji. Z drugiej strony namysł nad podstawowymi dla krytycznego dyskursu lat trzydziestych (zarówno polskiego, jak francuskiego) kategoriami pojęciowymi, takimi jak „geniusz rasy”, „duch narodu” czy „narodowy styl”, wskazuje, że ich zawartość semantyczna była niejasna i niedookreślona, niekiedy wręcz nieadekwatna w stosunku do morfologicznych i ekspresywnych jakości omawianych dzieł, a ponadto podatna na ideologiczną manipulację i instrumentalizację. Powyższe słowa – klucze ewokowały te obszary skojarzeń, jakie implikowała rozwijająca się we Francji i w Polsce lat trzydziestych nacjonalistyczna ideologia; nie przysparzały natomiast precyzji formalnym opisom, analitycznym interpretacjom i klasyfikacyjnym rozstrzygnięciom w zakresie sztuki. Niemniej, służyły dobrze zabiegowi konstruowania „właściwej” tradycji narodowej i procesowi ideologizacji estetyki.