Johann Aken – zapomniany malarz obszaru bałtyckiego i jego dzieła

Abstract

The paper deals with a 17th painter, active in the Baltic area, that was until now virtually unknown outside Estonia. In the Tallinn town hall there exists a locally renowned cycle of paintings made by Johann Aken with an assistant and signed by him in 1667. The biblical scenes, illustrating examples of burgher and Christian virtue and extolling good government, are remarkably largely based on prints after two great Netherlanders – Rembrandt and Rubens, apart from the popular graphic work of Matthaus Merian. This reaching out to Rembrandt’s oeuvre for artistic patterns in an outlying region was noticed as early as 1906 by Cornelis Hofstede de Groot, who spotted the same phenomenon with regard to a large Ecce Homo painting, dated 1647, in a village church in Hela (Hel), now in the National Museum in Gdańsk (Danzig): the picture is based on Rembrandt’s Christ before Pilate etching. Neither this scholar, however, nor his followers, linked the Tallinn and Gdańsk compositions to one another. Estonian researchers managed to unearth, in time, an extensive judicial document from 1663, concerning Aken’s imputed bigamy, which was eventually proven false. Sideline information from the source discloses the painter worked in Reval (Tallinn) since early 1662, but came from Danzig. This, in turn, led the author of the present paper to compare the Tallinn city hall works with the one in Gdańsk: it seems that apart from some minor differences, perhaps in part resulting from later overpainting, all these works were made by the same hand. Identical average quality painterly handling, representation of somewhat puppetlike human figures and an interest towards depicting architecture settings – both a bit erroneous as far as anatomy and perspective is concerned – are discernible in some other pictures preserved in Gdansk and its whereabouts. These include a Return of the Prodigal Son in St. Anne’s chapel (c. 1650), a ceiling consisting of nine paintings from a burgher’s house, now in Old Town City Hall (1642 ?), and a Visitation, altar retable in the cathedral church in Gdańsk-Oliwa (1645). Especially the latter two show in some details considerable proximity with the Tallinn cycle, and all of these works are again mostly based on Netherlandish prints, including some by Rembrandt and some after Rubens. No archival evidence on Aken seems to have survived in Gdańsk, this proving, however, that the artist was not a guild member there. Nonetheless, further discovered sources inform he appeared in Lubeck in 1656, baptizing there his son, and was buried in St. Peter’s church in Riga in 1689. The decision to move to the former town was probably made in order to escape a major Polish- Swedish war that began in 1655. In any case, neither in Lubeck, nor in today’s Latvia any traces of his further activity may be found. This first attempt to produce a more general biographical sketch of Johann Aken, who was most probably born c. 1610, still leaves open two important questions. First, whether he was a Netherlander by descent, as suggested in literature (at one point, his Gdańsk ‘Ecce Homo’ panel was attributed to a Dutchman, Helmich van Twenhuysen), and second – this issue tied to the former – why did he choose so many then recent and very novel graphic patterns by Rembrandt to produce his thematically typical and artistically average pictures current in the region of Europe where he practiced his proffesion.

Tekst poświęcony jest siedemnastowiecznemu malarzowi działającemu w regionie bałtyckim, który do chwili obecnej był praktycznie nieznany poza Estonią. W ratuszu w Tallinie zachował się cykl malowideł, cieszący się na lokalnym gruncie pewnym rozgłosem, wykonany przez Johanna Akena z pomocnikiem i podpisany przezeń w roku 1667. Składające się na ten zespół sceny biblijne, będące też ilustracjami cnót mieszczańskich i chrześcijańskich, oraz wysławiające dobre rządy, powtarzają w dużej mierze – co godne uwagi – kompozycje graficzne autorstwa dwóch wielkich Niderlandczyków, Rembrandta i Rubensa; w pozostałych obrazach użyto jako wzorów popularnych rycin Matthäusa Meriana. Owo sięganie do dorobku Rembrandta na obszarze położonym daleko poza centrami artystycznymi zostało zauważone już w roku 1906 przez Cornelisa Hofstede de Groot, który odnotował podobny fenomen w odniesieniu do dużego malowidła Ecce Homo, datowanego 1647, przechowywanego wtedy w starym kościele w Helu, a obecnie znajdującego się w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku; to ostatnie dzieło powtarza schemat akwaforty Rembrandta Chrystus przed Piłatem. Ani ten badacz, ani kolejni autorzy zajmujący się tematem nie połączyli jednak ze sobą obrazów w Tallinie i Gdańsku. Estońskim historykom sztuki udało się z czasem odnaleźć obszerny dokument sądowy z roku 1663, dotyczący zarzutów bigamii stawianych Akenowi, które w końcu okazały się nieprawdziwe. Poboczne informacje zawarte w tym źródle ujawniają, iż malarz pracował w ówczesnym Rewalu (Tallinie) od początków roku 1662, ale pochodził z Gdańska. Okoliczność ta skłoniła autora artykułu do porównania prac w ratuszu tallińskim z obrazem gdańskim: wydaje się, iż abstrahując od niewielkich różnic formalnych, być może po części spowodowanych późniejszymi przemalowaniami, wszystkie te prace wykonane zostały przez tę samą rękę. Identyczny, przeciętnej klasy sposób budowania formy malarskiej, nieco kukiełkowate figury ludzkie i widoczne zainteresowanie dla teł architektonicznych – oba elementy przedstawiane odpowiednio z pewnymi błędami anatomii i perspektywy – dostrzec ponadto można w kilku dalszych obrazach istniejących w Gdańsku i okolicy. Składają się na nie: Powrót Syna Marnotrawnego w kaplicy św. Anny (ok. 1650), dziewięć malowideł na stropie pochodzącym z kamienicy mieszczańskiej, obecnie pokoju burmistrza w Ratuszu Staromiejskim (1642?) i Nawiedzenie Najświętszej Marii Panny, obraz retabulowy w ołtarzu pod tym samym wezwaniem w katedrze oliwskiej (1645). Zwłaszcza malowidła stropowe i Nawiedzenie wykazują w szczegółach znaczne podobieństwo do cyklu z Tallinna, a większość z tych dzieł ponownie oparta jest na rycinach niderlandzkich, w tym szeregu autorstwa Rembrandta i Rubensa. W Gdańsku nie zidentyfikowano do tej pory dokumentacji źródłowej dotyczącej Akena; świadczy to, iż nie był on członkiem cechu. Ujawniono natomiast wpisy archiwalne dotyczące jego pojawienia się w Lubece w roku 1656 (chrzest syna) oraz pochówku w kościele św. Piotra w Rydze w roku 1689. Decyzję o wyjeździe do pierwszego z wymienionych ośrodków wymusiła prawdopodobnie druga wojna polsko-szwedzka. Ani jednak w Lubece, ani na terenie dzisiejszej Łotwy nie odnaleziono dalszych śladów działalności artysty. Zaprezentowana tu pierwsza próba naszkicowania całościowej biografii malarza, urodzonego przypuszczalnie około 1610 roku, nie przyniosła też niestety odpowiedzi na dwa ważne pytania: po pierwsze, czy był on pochodzenia niderlandzkiego (jego Ecce Homo w gdańskim muzeum przypisywane było niegdyś Holendrowi, Helmichowi van Tweenhuysen); po drugie zaś – zagadnienie powiązane z poprzednim – dlaczego używał on tak wielu nowatorskich wtedy rycin Rembrandta jako wzorów dla swej tematycznie typowej i artystycznie przeciętnej sztuki, w rodzaju obiegowym w regionie Europy, gdzie Aken prowadził swą działalność.