Religious Tensions in Early Modern Torun, a History of War and Peace?

Abstract

Historia ostrych kontrowersji międzykonfesyjnych rozpoczyna się od wystąpienia Marcina Lutra w 1517 roku oraz od przedstawienia deklaracji wiary przez protestantów na sejmie w Augsburgu w 1530 r. Wydarzenia te stają się cezurą, która na scenę pozornie zracjonalizowanej Europy wprowadza czas pokoju i wojen. Jednak nie tylko wielkie centra kulturalne ówczesnego świata dotknięte zostały nowym konfliktem. Również mniejsze ośrodki, posiadające wybitne znaczenie na płaszczyźnie regionalnej, stają się miejscem nierzadko krwawych nieporozumień między przedstawicielami chrześcijańskich wyznań. Tak też dzieje się w Toruńiu, jednym z głównych miast pruskich. W roku 1724, mimo niedawnych prób pojednania wyznań, doświadcza on tumultu, który odbija się szerokim echem zarówno w Koronie Polskiej, jak i w całej Europie, przyczyniając się do ostrej reakcji Prus, Anglii oraz Rosji, wzburzonych ową nietolerancją religijną i ideałami zgoła przeciwnymi rodzącemu się Oświeceniu. Król Polski i wielki książę litewski August II Mocny upatrywał w nich sposobność do przeprowadzenia reform w polityce wewnętrznej i zewnętrznej, jednakże na płaszczyźnie międzynarodowej nie zostały one pozytywnie odebrane. Sytuacja między protestantami i katolikami w niemieckojęzycznym Toruńiu na długi czas miała pozostać nierozwiązana. Wydarzenie to rozpatrywano w późniejszej historiografii najczęściej w oderwaniu od wcześniejszych dziejów Torunia. W ten sposób pominiętych zostało wiele odniesień, bez których tumult może być uważany za jedną z wielu awantur lokalnych, wynikających z przyczyn indywidualnych. Artykuł ten, który nie rości pretensji do wyczerpania tematu, wskazuje skrótowo na owe istotne wydarzenia mające związek z tumultem i go bezpośrednio poprzedzające: na stricte konfesyjne wychowanie w szkołach toruńskich, rozmowy braterskie z 1645 roku oraz na historię szerzenia się luteranizmu na ziemi pruskiej.

The history of acute inter-confessional conflict in Poland began with Martin Luther in 1517 and the presentation of the declaration of faith by the Protestants at the Diet of Augsburg in 1530. Those events became a turning point, which introduced a period of tension and war into an apparently rationalized Europe. However, it was not only the great cultural centres of the contemporary world that were affected by this new conflict. In many cases, smaller centres of regional importance were plunged into a period of confusion and bloodshed, due to tensions between the representatives of different Christian denominations. This is what happened in Toruń, one of the major cities of Royal Prussia. In 1724, despite efforts to reconcile the faiths, the city experienced turbulent riots that had widespread repercussions not only across the Kingdom of Poland but also throughout the rest of Europe. In fact, this provoked a powerful reaction from Prussia, England and Russia, which were disturbed by that religious intolerance so contrary to Enlightenment ideals. The Polish King and Lithuanian Grand Duke, Augustus II the Strong, saw in this an opportunity to reform internal and external policy, but these were not well received internationally. The situation between Protestants and Catholics in German Toruń thus remained unresolved for a long time. The event is often dealt with by historians as isolated from the earlier history of Toruń. However, the omission of references to that earlier period gives the impression that the bloodshed was merely a local social disturbance caused by individuals. Without claiming to offer a detailed comprehensive account of the phenomenon, this study nevertheless considers important events that preceded the riots and were closely connected with it, namely the spread of Lutheranism throughout Royal Prussia, religious education in the high schools of Toruń and a failed attempt at inter-faith dialogue in 1645.