Summum ius, summa iniuria. Próba analizy zagadnienia na gruncie filozofii prawa św. Tomasza z Akwinu

Abstract

Legal positivism which is widespread in the mentality of people of legal profession leads to the situation that it is difficult to find a meaningful solution to a great number of dilemmas in which common sense suggests a different answer than the one resulting from the letter of the law. It seems that it is necessary to refer to the premises offered by philosophical reflection on the law which allows to capture the ultimate point of view for the validity of positive law/man-made law and its necessary limits resulting from its general nature. Referring to the Latin phrase that “the highest law [is] the greatest injustice,” in this article, the question is posed why law enforcement which by definition should ensure justice may lead to injustice. Relying on St. Thomas Aquinas’ reflection on law the article indicates two main reasons why such a situation may occur: 1) the law itself may be unjust when instead of protecting human good allows action against it or even mandates it; 2) injustice may be a result of the improper use of law which because of its general nature cannot be applied in a reliable way to each individual case, which implies the necessity of being guided more by the spirit of the law than by the letter.

Rozpowszechniony szeroko w mentalności osób zajmujących się prawem pozytywizm prawny powoduje, że trudno znaleźć sensowne rozwiązanie szeregu dylematów, w których zdrowy rozsądek podpowiadałby wyjście inne, aniżeli wynikające z samej litery prawa. Wydaje się, że niezbędnym jest zatem odwołanie się do przesłanek, na które wskazuje filozoficzna refleksja nad prawem, pozwalająca uchwycić ostateczne racje obowiązywania prawa stanowionego oraz jego konieczne ograniczenia, wynikające z faktu jego ogólności. Nawiązując do łacińskiej sentencji, w myśl której „najwyższe prawo [jest] najwyższą niesprawiedliwością”, w ramach niniejszego opracowania, postawiliśmy pytanie, dlaczego egzekwowanie prawa, które z samej zasady winno zabezpieczać sprawiedliwość, prowadzić może do niesprawiedliwości? Korzystając ze spostrzeżeń, jakie w swej refleksji nad prawem poczynił św. Tomasz z Akwinu, wskazaliśmy na dwa zasadnicze powody, dla których sytuacja taka może mieć miejsce: 1) niesprawiedliwe może być samo prawo, gdy zamiast chronić ludzkie dobro zezwala na występowanie przeciwko niemu, czy też wręcz działanie godzące w dobro nakazuje; 2) niesprawiedliwość może być wynikiem niewłaściwego zastosowania prawa, które z racji swej ogólności nie może być niezawodne w każdym poszczególnym przypadku, co zakłada konieczność kierowania się bardziej jego duchem, aniżeli literą.